Izzattillo IslomovMajburiy e’tibor
Ixtiyorsiz diqqatni maqsadsiz deb atash mumkin, u ixtiyoriy harakatni o’z ichiga olmaydi. Ixtiyorsiz diqqat har qanday sharoitda, har qanday joyda tashqi stimullar ta’sirida paydo bo’lishi mumkin. Diqqatning bu shakli odamlarga ham, hayvonlarga ham xosdir. Insondagi ixtiyorsiz diqqatning asosiy farqi shundaki, u harakat bilan o’z-o’zidan konsentratsiyadan ongli konsentratsiyaga o’tishi mumkin.
Agar e’tiborning ixtiyoriy ravishda paydo bo’lishi haqida gapiradigan bo’lsak, unda uning namoyon bo’lishi ongli ravishda harakat qiluvchi qo’zg’alishdan ko’ra begona stimullarning kuchliroq ta’sir qilishi bilan bog’liq. Beixtiyor e’tiborni qo’zg’atuvchi omillarga tashqi omillar, ehtiyojlar, hissiy holat va tajribalar kiradi. Misol uchun, odam katta charchoqni boshdan kechirganda. Bunday e’tibor qisqa muddatli bo’lishi mumkin, lekin ayni paytda asosiy faoliyatga katta xalaqit beradi.
Ixtiyoriy e’tibor
Ixtiyoriy diqqat tushunchasi shaxsning tashqi ob’ektlar va hodisalarga ongli ravishda konsentratsiyasini anglatadi. Ixtiyoriy diqqat irodaga asoslanadi, uning yordamida inson uzoq vaqt davomida biror narsa bilan shug’ullanib, ma’lum bir faoliyatga diqqatini jamlay oladi. O’zboshimchalikning asosiy tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
- qat’iyat;
- begona narsalar bilan chalg’imasdan diqqatni jamlash qobiliyati;
- izchil harakat qilish qobiliyati;
- faoliyatini tashkil etish qobiliyati.
Ixtiyoriylikning paydo bo’lish mexanizmi murakkab maqsad bo’lib, u odamni kamroq darajada o’ziga jalb qiladi, ongning ko’proq kuchlanishini talab qiladi. Diqqatni ixtiyoriy ravishda jamlash qobiliyati birinchi navbatda ishlash yoki o’rganish bilan bog’liq.
Post-ixtiyoriy e’tibor
Post-ixtiyoriy diqqatning ta’rifi hodisalar va narsalarga ongli ravishda konsentratsiyaning natijasini nazarda tutadi. Shaxs qiyinchiliklarni yengib chiqsa, u yangi bosqichga ko’tariladi va faoliyat unga nisbatan qiziqish uyg’ota boshlaydi. Post-ixtiyoriy diqqat ikkinchi darajali ixtiyoriy diqqat nomini ham oldi.
Bu bosqichda odamning irodasi biroz zaiflashadi, diqqatning intensivligi esa ixtiyoriy darajada qoladi. Diqqatning bu turi ixtiyoriy diqqat kabi boshqariladi. Psixologiya sohasida olib borilgan izlanishlar davomida ma’lum bo’ldiki, faoliyat ancha uzoq davom etadi va qiziqishni oshirish va taranglikni kamaytirish orqali katta natijalar beradi. Trening yoki ish paytida asosiy shart – bu yaxshi natijalarga erishish uchun post-ixtiyoriy e’tiborga o’tish qobiliyati. Biror narsani o’rganish juda tez zerikarli va charchaydi, shuning uchun bolalarda ixtiyoriylikdan keyingi e’tiborni uyg’ota olish muhimdir. Ta’lim vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishning asosiy sababi – ixtiyoriylikdan keyingi e’tiborning paydo bo’lishi.
Tashqi va ichki e’tibor
Diqqat tashqi hodisalar va narsalarga ham, aqliy faoliyatga ham qaratilishi mumkin. Tashqi e’tibor u kuzatayotgan narsa va hodisalarning inson ongida qanday aks etishini aniqlashga yordam beradi. Bu e’tibor yuz ifodalarida, ko’z harakatlarida va muayyan vazifalarni bajarishga tayyorlikda namoyon bo’lishi mumkin.
Ichki e’tibor xotiralarda namoyon bo’ladigan aqliy jarayonlarning faoliyatini yoki muammolarni aqliy hal qilishni tahlil qilishni o’z ichiga oladi. Ichki faoliyatga diqqatni jamlash qobiliyati ob’ektlarni yoki har qanday harakatlarni tasavvur qilish qobiliyati bilan bog’liq. Ichki e’tibor bilan, odam o’zini haqiqat bilan bog’lashni to’xtatganday tuyuladi va atrofida nima sodir bo’layotganini eshitmaydi. Ishlayotganda yoki o’qiyotganda, siz odamlardan bir vaqtning o’zida tashqi va ichki diqqatni jalb qilishni talab qilmasligingiz kerak, masalan, doskada biror narsani ko’rsatishda ismni eslab qolish. Diqqatning bunday taqsimlanishi ajoyib qobiliyatlarni talab qiladi.
Behruzbek Hamidov
