Behruzbek Hamidov
Mantiq fikrlashning muayyan qoidalarini ifodalaydi. Ularning yordami bilan turli hodisalar yoki hatto ob’ektlarni baholash va ma’lum bir tarzda reaksiyaga kirishish mumkin. Ba’zida nomaqbul sharoitlar yoki xatti-harakatlar juda qiziqarli ibora bilan tavsiflanishi mumkin – “har qanday mantiqdan tashqari”.
Odamlar birinchi marta mantiq haqida gapirishni bizning eramizdan oldin boshlagan. Shundan so’ng, nafaqat faylasuflar, balki mutafakkirlar ham bu mavzuni qayta-qayta muhokama qilishdi. Ular mantiq nima ekanligini va uning mavjudligi uchun qanday tizim ishlatilishini bilishni xohlashdi. Bu mavzuda ko’plab asarlar yozilgan, ulardan ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Bu holatda eng qiziqarli ish Jon Styuart Mill tomonidan yozilgan “Mantiq tizimi” kitobi hisoblanadi.
Fikrlash, fikrlash
“Mantiq tizimi” kitobi turli mutaxassislar tomonidan noaniq qabul qilinadi. Ba’zilar o’zlarining nazariyalarini taklif qiladilar va muallif yozgan narsalarda ba’zi xatolarni topishga harakat qilishadi, boshqalari esa bu ishni asos qilib olishadi va taklif qilingan kontseptsiyani faol ravishda ishlab chiqishda davom etadilar. O’z kitobida Mill nafaqat butun dunyo tajribasini birlashtirib, insoniyat allaqachon ega bo’lgan bilimlarni guruhlarga bo’lishni, balki barchasini bitta xulosaga keltirmoqchi edi. Mutafakkir o’zi uchun o’sha davr faylasuflarining aksariyati uchun eng muhim bo’lgan bir nechta asosiy savollarni tanladi. U tafakkur qonunlarini topishni, shuningdek, bilimning asosiy qonunlarini ajratib ko’rsatishni xohladi.
Kitobni yozish uchun Mill uzoq vaqt davomida boshqa mutaxassislarning ishlarini o’rgandi. Aristotel va Evklid asarlariga alohida e’tibor berildi. U ular taklif qilgan hukmlarni iloji boricha chuqur tahlil qila oldi, faqat eng muhim narsalarni tanladi va keyin o’z tizimining asosini qurdi.
Mantiq qanday ko’rinishga ega edi va u nima bo’ladi
Aristotelni hamma mantiq nazariyasini yaratgan faylasuf deb biladi. Mill uning ishiga juda qiziqardi. Boshqa ko’plab buyuk shaxslar – Akila, Arximed, Avgustinning risolalari ham o’rganildi. Kitobda u fikrlash qonunlarini shaxsan qanday tushunishini iloji boricha aniq ko’rsatib berdi. Shuning uchun, mantiq nima ekanligini tushunish uchun Millning kitobidan boshlash kerak. U mantiqiy fikrlashning rivojlanish tarixini mukammal tarzda taqdim etadi. Shundan so’ng, alohida nashrlar yoki parchalarni batafsilroq o’rganish mumkin bo’ladi.
Mill asta-sekin o’quvchilarni zamondoshlari aytgan narsalarga olib boradi. U Aristotel ta’riflagan mantiqni yangi Bekon mantig‘iga qarama-qarshi qo‘yish bilan bir qatorda tahlil qilish va taqqoslashda ham juda yaxshi. Kitob juda quruq hikoya tilida yozilgan, shuning uchun odam yetarli darajada tayyorlanmagan bo’lsa, ilmiy atamalarni tushunish qiyin bo’ladi.
Ba’zi tanqidchilar Millni o’z ishi orqali Kantning sintetik apriori takliflar nazariyasiga ishonchni susaytirmoqchi bo’lganlikda ayblashga harakat qilishdi. Mutafakkir tanlangan “rad etish – taklif qilish” yo’liga qat’iy amal qildi, u tez orada tabiiy fanlar uchun qo’llaniladigan induktiv mantiqning maxsus usulini ishlab chiqishga muvaffaq bo’ldi. Shu bilan birga, u bu usulni ijtimoiy fanlar uchun qo’llash mumkin emasligini, chunki u kerakli natijani keltirmasligini bir necha bor takrorladi.
Mantiqiy fikrlash qobiliyati har qanday odamga kerak bo’lgan muhim mahoratdir. Sherlokning fikrlash kursi mantiqni rivojlantirishga yordam beradi va to’g’ri xulosalar chiqarish va qaror qabul qilishni o’rganadi.
Izzattillo Islomov
