Behruzbek Hamidov
Kognitiv xulq-atvor terapiyasi ruhiy tushkunlik yoki tashvish kabi turli xil ruhiy kasalliklarni davolashda qo’llaniladigan eng samarali va yaxshi o’rganilgan terapevtik yondashuvlardan biridir. Kognitiv xulq-atvor terapiyasi nima va u qanchalik samarali?
Kognitiv xulq-atvor terapiyasi o’tgan asrning 60-yillarida amerikalik psixiatr Aaron Bek tomonidan ishlab chiqilgan. Terapevtik davolashning ushbu shaklining asosi fikrlar, his-tuyg’ular va inson xatti-harakatlari bir-biriga ta’sir qilishi, har doim ham to’g’ri bo’lmagan xatti-harakatlar modellarini yaratishi mumkinligiga ishonishdir. Hayot jarayonida inson, hissiyotlar ta’sirida, muayyan vaziyatlarda muayyan xatti-harakatlar modellarini mustahkamlaydi. Ba’zan u boshqalarning xatti-harakatlarini nusxa ko’chiradi, har xil hodisa va vaziyatlarga odatdagidek munosabatda bo’ladi, bu o’ziga va boshqalarga zarar etkazishiga shubha qilmaydi. Agar, masalan, u pessimist bo’lsa, u hamma narsani qora rangda ko’radi. Odamlar o’zlarining xatti-harakatlari va dunyoni idrok etishlarini tajriba orqali kuchaytiradilar, shuning uchun ular uchun keyinchalik belgilangan ichki chegaralardan tashqariga chiqish qiyin. Qattiq xatti-harakatlar yoki e’tiqodlar noto’g’ri bo’lsa va zarar etkazishi mumkin bo’lsa, terapiya kerak. Dunyoni idrok etishning buzilishi bilan bog’liq muammo davolash mavzusiga aylanadi. Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasi haqiqatning buzilgan talqinlarini aniqlaydi va ularni to’g’ri bilan almashtiradi.CBT kimga mos keladi?Kognitiv xulq-atvor terapiyasi tashvish va depressiv kasalliklarni davolashda keng qo’llaniladi. Yuqori samaradorligi tufayli u ko’pincha bemorlarni fobiya, vahima hujumlari, nevrozlar, depressiya, bulimiya, obsesif-kompulsiv buzuqlik, shizofreniya va travmadan keyingi stressdan xalos qilish uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi terapiya tug’ruqdan keyingi depressiyani davolash, stressni boshqarish, shuningdek mahkumlarni reabilitatsiya qilish uchun javob beradi.Kognitiv xulq-atvor terapiyasi: asosiy turlari va usullariKognitiv xulq-atvor terapiyasi xulq-atvor va kognitiv usullardan foydalanishni o’z ichiga oladi. Noto’g’ri javob uchun javob beradigan stimulni izlash terapiyaning kognitiv qismiga tegishli. Xulq-atvor tomoni bemorga hissiy yuksiz yangi reaktsiyalar va xatti-harakatlarni o’rgatadigan tajribalardan iborat.Eng oddiy va eng keng tarqalgan usullardan biri bu Sokratik dialog deb ataladi. Terapevt bemorga o’z e’tiqodlari va moyilliklarining manbasini aniqlay oladigan tarzda savollar beradi. Shifokorning vazifasi savollar berish, javoblarni tinglash, uning bayonotlarida paydo bo’ladigan qarama-qarshilik va mantiqiy xatolarga e’tibor berishdir. Bunday yondashuv bemorga in’ikoslarni o’zgartirishga, o’z e’tiqodlarini qayta ko’rib chiqishga, yangi xulosalar chiqarishga va xatti-harakatlarini o’zgartirishga imkon beradi.Bemor bilan suhbat davomida psixoterapevt disfunktsional fikrlashni aniqlashga yordam beradigan paradoks, bo’rttirish va probing kabi ko’plab samarali usullardan foydalanadi.Sokratik dialogdan tashqari, terapevt terapevtik jarayonda boshqa ta’sir usullarini qo’llashi mumkin, masalan, diqqatni almashtirish yoki chalg’itish, shuningdek, stressli vaziyatlarga adekvat javob berish odatini rivojlantirish uchun maxsus mashqlar.Terapiya davomiyligi – haftada bir yoki ikki marta yigirma bir soatlik seanslar. Muvaffaqiyatli terapiyaning eng muhim elementlaridan biri terapevt va bemor o’rtasidagi hamkorlikdir. Ushbu jarayonda quyidagilarni ta’kidlash kerak:ogohlantiruvchi – bemorning harakatini qo’zg’atadigan muayyan vaziyat;muayyan vaziyatda o’ziga xos fikrlash usuli;muayyan fikrlash natijasida paydo bo’ladigan his-tuyg’ular va jismoniy hislar;bemorning xatti-harakati (harakati).Kognitiv xulq-atvor terapiyasida terapevt bemorning fikrlari, his-tuyg’ulari va harakatlari o’rtasidagi bog’liqlikni topishga harakat qiladi. U murakkab vaziyatlarni tahlil qilishi va haqiqatni noto’g’ri talqin qilishga olib kelgan fikrlarni aniqlashi kerak. Shu bilan birga, u bemorga uning reaktsiyalari qanchalik mantiqsiz ekanligini tushunishga yordam berishi va odamning dunyo haqidagi tasavvurini o’zgartirishi mumkinligiga umid qilishi kerak.Kognitiv xulq-atvor terapiyasining afzalliklariKognitiv xulq-atvor terapiyasining ta’siri nafaqat xatti-harakatni o’zgartirishda, balki bunday o’zgarishlarning oqibatlarini tushunishda hamdir. Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasi foydasiga asosiy dalil uning yuqori samaradorligi bo’lib, klinik sinovlar bilan tasdiqlangan. Davolashning ushbu shaklining afzalligi bemorning o’zini o’zi anglashini rivojlantirish, uning xatti-harakatlarini nazorat qilish va ilgari noto’g’ri talqin qilingan ogohlantirishlarga tegishli javobni rivojlantirishdir. Ushbu potentsial terapiya tugaganidan keyin uzoq vaqt davomida bemorda qoladi va takroriy buzilishlarning oldini olishga yordam beradi. Ushbu terapiyaning qo’shimcha afzalligi hayot sifatini yaxshilashdir. Davolanish natijasida odamda harakatga turtki bo’ladi va o’zini o’zi qadrlashi ortadi.
Izzattillo Islomov
