Miyamizning g’alati jihatlari haqida bir oz

Shu paytgacha olimlar o‘rganish, rivojlantirish, shuningdek, axborotni idrok etish va saqlash bo‘yicha inson miyasidan o‘zib ketadigan kompyuter yaratishga hali erisha olishmadi. Biroq, hatto ularning eng murakkablari ham vaqti-vaqti bilan muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bizning miyamiz ham ba’zida xato qiladi. Kimdir buni tobora ortib borayotgan axborot yuki bilan bog’laydi, kimdir miyaning g’alatiligini bitta odamning ruhiyatining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’laydi. Qanday bo’lmasin, bizning miyamiz vaqti-vaqti bilan g’alati narsalarni chiqaradi va biz ularning ba’zilariga shunchalik tez-tez duch kelamizki, biz ularni deyarli sezmaymiz, chunki biz ularga o’rganib qolganmiz. 

Biz inson yuzlarini yo’q joyda taniymiz. Albatta, siz sabzavot va mevalardan yuz yasagan rassomlarning ishlarini esladingiz. Ko’pincha biz landshaftlarda, chizmalarda, ba’zi binolarning me’moriy ko’rinishida va hokazolarda yuzlarni sezamiz. Buning sababi nima? Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, bunday buzilishlar vaqti-vaqti bilan miyaning ijtimoiy aloqalar va empatiya uchun mas’ul bo’lgan qismi uni haddan tashqari oshirib yuborishga moyilligi bilan bog’liq.

Harakat kasalligi va boshqa transport muammolari. O’z-o’zidan harakatlanuvchi transport vositasida bo’lish va bir vaqtning o’zida o’z joyida o’tirish inson miyasi uchun tabiiydir. Tana jim o’tiradi, lekin u juda tez harakat qiladi. Yugurish yoki yurish mutlaqo boshqacha holat – miya buni harakat sifatida muvaffaqiyatli qabul qiladi. Transport boshqa masala. Ba’zi odamlarning miyasi shu daqiqalarda ahmoq bo’lib qoladi. Ehtimol, bu transportda harakat kasalligi hissi uchun sababdir. 

Uyqu paytida vosita qobiliyatlari nogiron bo’lib qoladi. Miya buni ongli ravishda bajaradi, shunda tana bir kechada dam olishi mumkin. Ammo agar odam jismoniy yoki ruhiy jihatdan juda charchagan bo’lsa, u doimo biron bir muhim muammoga e’tibor qaratsa, miya ortiqcha yuklana boshlaydi va noto’g’ri ishlay boshlaydi. Natijada bezovta uyqu ham, yanada dahshatli hodisa bo’lishi mumkin – ko’plab olimlar inson ongining eng yoqimsiz holatlaridan biri deb ataydigan uyqu falaji. 

Karma ishlaydi va hamma narsa qaytadi. Ko’pchilik bunday fikrga ega. Agar kimdir bunday odamga yomonlik qilsa, u qasos haqida o’ylamaydi. U noma’lum kuchlar ertami-kechmi jinoyatchini jazolashiga ishonch hosil qiladi. Bir qarashda, mutlaq adolatga ishonishning hech qanday yomon joyi yo’q, agar bu fikrlash shakli yuqori xarakterga ega bo’lmasa. Aks holda, aytishimiz mumkinki, har qanday yovuz odamni hukm qilish va qamoqqa olish mumkin emas, chunki ertami-kechmi yuqori kuchlar uni jazolaydi. 

Nufuzli odamlarning buyruqlari. Olimlar miyaning bu xususiyatini ijtimoiy-psixologik deb atashadi. Inson o’ziga obro’li ko’rinadigan odamlarning buyrug’iga bo’ysunishga intiladi. Bundan tashqari, bu holda buyruqlarning mantig’i muhokama qilinmaydi. Ushbu ta’sir 1960-yillarda mashhur psixolog Stenli Milgram tomonidan yaqindan o’rganilgan. Yel universiteti o’qituvchisi juda dahshatli eksperiment o’tkazdi va uning davomida qiziqarli xulosalar chiqardi. Bir kishining boshqasiga bo’ysunish chegaralari shunchalik ulkanki, “hokimiyat” buyrug’i bilan bo’ysunuvchi hamma narsaga, hatto o’zining axloqiy tamoyillariga zid bo’lsa ham, boshqalarga zarar etkazishga tayyor. 

Dunning-Kruger effekti olimlar tadqiqotining yana bir mevasidir. Ularning fikriga ko’ra, past malaka ma’lumotlariga ega bo’lgan odam ham o’ziga katta ishonchga ega, chunki u xatolariga ehtiyotkorlik bilan qaray olmaydi va ularni baholay olmaydi. Bir xil kamchiliklarni qayta-qayta takrorlab, o’zini zo’r mutaxassis deb bilishda davom etadi. Yuqori malakali odamlar bilan vaziyat boshqacha. Ular o’zlarining tajribalariga shubha qilishadi va bilimlariga shubha qilishadi. 

Sizning miyangiz xotirangizni siz uchun tahrir qiladi. Esingizda bo’lgan voqealarning aksariyati sizning miyangiz tomonidan tahrirlanganini bilsangiz hayron bo’lasizmi? Haqiqatdan ham shunday. Bizning miyamiz xotiramizni yoqimsiz tafsilotlarni yoki travmatik xotiralarni o’chirish uchun o’zgartirishi mumkin. Shuning uchun bir xil voqea xotiralari, ayniqsa kuchli hissiy qo’zg’alishlarni keltirib chiqargan bo’lsa, ikki xil odam uchun juda farq qilishi mumkin.  

Ta’m butun miya tomonidan seziladi. Ta’m sezgilari nafaqat tilda joylashgan retseptorlardan kelib chiqadi. Miya ham ularning shakllanishida ishtirok etadi, ko’rish va hiddan keladigan signallarni yig’adi va tegishli javob beradi. Agar siz ko’zingizni bog’lab ovqatlansangiz, taomning ta’miga emas, balki tuzilishiga ko’proq e’tibor berasiz. Olmani xom kartoshkadan ajrata olmasligingiz ham mumkin.