Izzattillo Islomov
Grammatik pedantlar va imlo “shovinistlari” bir necha o’n yillar davomida adabiy tilning pasayishini bashorat qilishdi. Messenjerlar, ijtimoiy tarmoqlar, smartfonlardagi mashhur T9… Savodxonlik darajasi pasayib bormoqda – bu haqiqat. Ammo bu nutqni idrok etish uchun yaxshimi?
Til hayotimizning ko’p sohalariga katta ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi odamlar xatolarga deyarli allergik reaktsiyani rivojlantiradilar va ular darhol ularni belgilashni boshlaydilar: agar ular savodsiz yozsalar, ular yarim o’qimishli, madaniyatsiz odam yoki ahmoqdir.
Yaqinda o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bunday tanqidiy xatti-harakatlar birovning savodxonligini baholash haqida ko’p narsani aytadi. Michigan universiteti tilshunoslari Julie Boland va Robin Queen odamlarning yozma xatolarga qanday munosabatda bo’lishini aniqlashga qaror qilishdi.
Tadqiqotda 83 respondent xonadosh izlayotgan xayoliy rezidentlarning reklamalarini baholagan. Mazmun har doim bir xil, lekin imlo boshqacha edi: matnlarga imlo va grammatik xatolar qo’shilgan.
Yozuv xatolar kichik, ehtiyotsizlik bilan yozilgan xatolar edi (masalan, “haqida” o’rniga “abuot”). Ular yozilganlarning ma’nosini o’zgartirmadilar – bizning miyamiz asl ma’noni o’qiydi. Grammatik xatolar (“sizning” o’rniga “siz”) ba’zan matnning ma’nosini butunlay o’zgartirgan.
Introverts va sokin odamlar odatda ekstrovertlarga qaraganda xatolardan ko’proq g’azablanishadi
Keyin, o’qigan matnlariga asoslanib, sub’ektlar nomzodni yoqimli, aqlli yoki ishonchli deb hisoblaganliklarini baholashlari kerak edi. Mutaxassislarning fikricha, baholar baholanayotganlarning bilim darajasi yoki yoshi bilan emas, balki baholovchilarning shaxsiyati bilan bog‘liq bo‘lgan.
Birinchidan, ulardan anketa to’ldirish so’ralgan. Keyinchalik ularning shaxsiyati Katta beshlikning klassik psixologik modeli bilan taqqoslandi: nevrotizm, ekstraversiya, tajribaga ochiqlik, hamkorlik (kelishuvchanlik), vijdonlilik (vijdonlilik).
Boland va Quinn bir tadqiqotda introvertlar va sokin odamlar odatda ekstrovertlarga qaraganda xatolardan ko’proq g’azablanishlarini aniqladilar.
Nevrotiklarni til xatolari bezovta qilmaydi va vijdonli, ammo ochiq fikrli odamlar, ayniqsa, matn terish xatolarini yoqtirmaydilar. Ular odatda grammatik xatolarga chidashlari mumkin. Noto’g’ri va murosasiz odamlar, o’z navbatida, grammatik xatolarga “allergiya” ko’rsatdi.
Behruzbek Hamidov
