Behruzbek Hamidov
Biron bir vaqtda og’riqni his qilish har kimda bo’ladi. Biz o’zimizni uramiz, shunchaki yomon ishora qilamiz va asab tizimimiz tezda ko’tarilib jarohatlangan to’qima borligi haqida xabar beradi va biz og’riq deb nomlangan istalmagan va bezovta qiluvchi bezovtalik hissiyotlarini keltirib chiqaradi.
Shunga qaramay, ba’zida og’riq haqiqiy muammosiz paydo bo’ladi va ma’noga ega bo’lishni to’xtatadi yoki odamlarda bo’lgani kabi neyropatik og’riq bunga misoldir.
Og’riq va uning tarqalishi
Shunday qilib, og’riqni dastlab u yaratadigan sub’ektiv tajriba orqali bilib olsak ham, bu hodisani yodda tutishimiz kerak bu bizning tasavvurimizda faqat biz uchun mavjud bo’lgan narsa emas. Darhaqiqat, biz azob chekmasligimizdan birinchi bo’lib manfaatdor bo’lsak ham, bu kuzatish va o’lchash orqali ob’ektiv tekshirilishi mumkin bo’lgan moddiy jarayondan kelib chiqadi. Shu tufayli biz umuman og’riq va xususan neyropatik og’riq haqida aniq ob’ektiv va tekshiriladigan jihatlarni bilamiz; agar bo’lmasa, biz bu haqda hech narsa deya olmadik.
Ushbu fiziologik va psixologik jarayon haqida biz nimalarni bilamiz
Nörolojik darajada og’riq tanamizning aksariyat qismida mavjud bo’lgan bir qator retseptorlarning faollashuvi bilan boshdan kechiriladi, tanaffus, to’siq yoki kuchli bosim bilan faollashadigan va asab tizimiga signal yuboradigan nosiseptorlar..
Xususan, signal tolalar va ganglionlar orqali orqa miyaning orqa shoxiga yuboriladi, ular bilan ular glutamat va P moddasi deb nomlanuvchi vositalar yordamida aloqa qilishadi. Medulla jo’natishda refleks shaklida zudlik bilan javob beradi. miyaga og’riq belgisi (spinotalamus to’plami eng yaxshi ma’lum bo’lgan yo’l).
Biroq, har qanday jarohati bo’lganida ham biz og’riqni sezmaymiz, chunki signallarning uzatilishini inhibe qiladigan asab tolalari zanjiri mavjud. Ushbu sxema biz urilgan joyni yoki uning atrofini ishqalaganimizda og’riq darajasi pasayganda ko’rinadi. Qo’zg’atuvchi yoki inhibitiv og’riq yo’llari faollashtirilganligiga yoki yo’qligiga qarab, biz og’riqli hisni qabul qilamiz. Bundan tashqari, shikastlanish sezilgandan so’ng, miya og’riq sezgisiga qarshi bo’lgan endorfinlarni yuborishni davom ettiradi, bu bizga og’riqni e’tiborsiz qoldirishga va ogohlantirish bilan kurashishga yoki qochishga e’tibor berishga imkon beradi.
Odatda bu og’riqni qabul qilishga olib keladigan jarayon bo’ladi, ammo biz aytgandek og’riqni keltirib chiqaradigan biron bir stimul bo’lmasdan og’riqni his qiladigan odamlar, neyropatik og’riqdan aziyat chekadigan odamlar bor. Bunday hollarda nima bo’ladi?
Neyropatik og’riq: bu nima va u qanday ishlab chiqariladi?
Neyropatik og’riq, og’riq sezgilarining paydo bo’lishi uchun etarlicha kuchli yoki zararli stimulyatsiya bo’lmagan vaziyatlarda va sharoitlarda paydo bo’ladigan og’riq turi sifatida tanilgan. Odatda og’riq keltirmaydigan stimullar. Shunday qilib, mayda ishqalanishlar va hattoki erkalash yoki o’pish kabi ba’zi bir yoqimli aloqalar bunday muammoga duch kelgan insonlar uchun haqiqiy qiynoqqa aylanishi mumkin, chunki ularning asab tizimlari ularni juda og’riqli deb biladi.
Boshdan kechirgan og’riq turi zararlanish sababiga va asab yo’llarining ta’sirlanish darajasi va reaktivligiga qarab juda xilma-xil bo’lishi mumkin. Yonish og’rig’i ko’rinishida, ya’ni kuyish boshlangandek yoki teshilish yoki tikanlar ko’rinishida paydo bo’lishi juda keng tarqalgan. Ba’zi hollarda hududning uyquchanligi ham paydo bo’lishi mumkin. Og’riqlarni vaqt o’tishi bilan doimiy ravishda saqlab turish mumkin yoki ular paydo bo’lishi va yo’q bo’lib ketishi mumkin.
Neyropatik og’riq, azob chekayotganlar uchun jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, bezovtalik va umidsizlikni yuqori darajada saqlaydi. Ushbu turdagi og’riqlar bilan og’rigan odamlarning aksariyati bezovtalik yoki jiddiy depressiya bilan og’rigan bo’lishi mumkin, ba’zi hollarda o’z joniga qasd qilish fikri mavjud. Ular o’z uylarini iloji boricha tark etmasliklari, boshqa odamlar bilan jismoniy aloqa qilishdan qochishlari va ijtimoiy, oilaviy va ish hayotlarini faol ravishda cheklashlari juda nogiron bo’lgan holatlardir. Bundan tashqari, u ko’p hollarda katta charchoq va stressni keltirib chiqaradigan uyqu muammolarini keltirib chiqaradi.
Ushbu buzuqlikning sababi somatosensor tizimga zarar etkazilishi, miyaga somestetik ma’lumot uzatuvchi asab to’plamlarining shikastlanishi. Ushbu zarar markaziy va periferik asab tizimlarida lokalizatsiya qilinishi mumkin. Natijada, og’riqni o’tkazuvchi neyronlar gipereksitativ bo’lib qoladi va kamroq stimulyatsiya bilan, ba’zan esa hatto haqiqiy stimullashsiz ham reaksiyaga kirishadi.
Sabablari
Neyropatik og’riqni keltirib chiqaradigan asab yo’llarining shikastlanishi ko’plab kasalliklardan kelib chiqishi mumkin va shartlar, uning paydo bo’lishiga qarab neyropatik og’riq turli xil nomlarni oladi.
1. Neyrodegenerativ kasalliklar
Nerv yo’llarining shikastlanishi tufayli neyropatik og’riq paydo bo’lganda Nervlarning o’zgarishi yoki degeneratsiyasi bo’lgan buzilishlar deb o’ylash mantiqan to’g’ri ushbu turdagi muammolar paydo bo’lishi mumkin. Shunday qilib, skleroz kabi kasalliklarda ham, ba’zi bir demans jarayonlarida ham asab degeneratsiyasi bilan bog’liq og’riq paydo bo’lishi mumkin.
2. Qandli diabet
Qandli diabet bilan og’rigan odamlarda vaqt o’tishi bilan asab yo’llarida o’zgarishlar bo’lishi mumkin., qon tomirlarining o’zgarishi yoki qonda glyukozaning etishmasligi yoki ortiqcha bo’lishi natijasida nervlarni susaytiradi. Bunday holda biz og’riqli diabetik neyropatiyalar haqida gapiramiz. Eng tez-tez uchraydigan diabetik periferik neyropatiya bo’lib, unda paresteziyalar, yonish yoki sovitish hissiyotlari, hissiyotni yo’qotish va ekstremitalarda og’riq paydo bo’ladi.
3. Noto’g’ri ovqatlanish
Tanadagi etarli miqdordagi ozuqa moddalarining etishmasligi asab hujayralarining o’zgarishiga va zaiflashishiga olib kelishi mumkin, oxir-oqibat periferik nervlarning g’ayritabiiy reaktsiyasini keltirib chiqaradi.
4. Virusli infeksiyalar: Herpes va OIV
Ba’zi virusli infektsiyalar asab yo’llarida o’zgarishni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa neyropatik og’riqqa olib keladi. Odatda herpes zoster virusi holatida tez-tez uchraydi, unda og’riq odatda tanada ham, yuzda ham paydo bo’ladi.
OIV tomonidan ishlab chiqarilgan immunitet tanqisligi sindromi yoki OITS holatlarida asab to’qimalarining degeneratsiyasi paydo bo’lishi mumkin, bu esa bu turdagi og’riqni paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.
5. Shish
Ba’zi saraton va o’smalar asab yo’llariga zarar etkazishi mumkin, o’smaning to’g’ridan-to’g’ri ta’siri bilan ham, og’riqli ma’lumotni olib yuradigan tolalarni siqib chiqarish orqali ham.
6. Travma, qon ketish va ishemik baxtsiz hodisalar
Neyronlarning qisman yoki to’liq asfiksiyasi yoki ularning tananing boshqa qismlariga ta’sir qilishi tufayli bo’ladimi, qon tomirlari va bosh jarohatlari ko’p hollarda ular neyropatik og’riqning kelib chiqishi bo’lishi mumkin.
Muolajalar
Neyropatik og’riqni davolash murakkab va multidisipliner yondashuvni talab qiladi. Bu surunkali kasallik, garchi bemorning og’rig’ini kamaytirish va ularning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilash mumkin bo’lsa.
Ba’zida og’riqni keltirib chiqaradigan sabab to’g’ridan-to’g’ri to’g’ridan-to’g’ri davolanishi va ba’zi diabet kasalliklarida bo’lgani kabi, asab to’qimalariga doimiy zarar etkazilishining oldini olish mumkin. Ko’zda tutilgan ba’zi muolajalar quyidagilar.
1. Antidepressantlar
Antidepressantlardan foydalanish og’riq darajasini ham, uning psixologik ta’sirini ham kamaytirish uchun tez-tez uchraydi. Biroq, ular ehtiyotkorlik bilan ishlatilishi kerak bu og’riq darajasini pasaytirish va bemorni tinchlantirmaslik uchun mo’ljallangan.
Antidepressantlar holatida og’riq darajasini tartibga solishga imkon beradigan ta’sir ko’rsatadiganlar serotonin va norepinefringa ta’sir qiladiganlar ekanligi isbotlangan bo’lib, ular bilan duloksatin kabi SNRI odatda bir muncha muvaffaqiyat bilan qo’llaniladi. Ular diabetdan kelib chiqqan neyropatik og’riqlarning ayrim holatlarida ayniqsa yaxshi ishlaydi.
2. Antikonvulsanlar
Epilepsiya kasalligini davolash uchun ishlatiladigan dorilar skleroz va virusli infektsiyalar, diabet yoki boshqa kasalliklardan kelib chiqqan holda ham, neyropatik og’riqlarga qarshi juda foydali ekanligi isbotlangan. Masalan, karbamazepin trigeminal nevralgiya uchun davolash usuli sifatida ishlatiladi, yuzning asabiga ta’sir qiladigan eng og’riqli kasalliklardan biri.
3. Opioidlar va kannabinoidlar
Saratonning ayrim turlari keltirib chiqaradigan og’riqda bo’lgani kabi, neyropatik og’riqda ham morfin kabi moddalar ishlatilgan, marixuana yoki afyun va nasha boshqa hosilalari og’riq darajasini kamaytirish va boshqarish uchun yordam beradi.
4. Boshqa moddalar: Kapsaitsin
Yuqorida aytib o’tilganlardan tashqari, kabi boshqa moddalar ekanligi aniqlandi kapsaitsin og’riq bilan kurashishda yordam beradi, og’iz orqali yoki teriga yoki teri osti darajasiga qo’llaniladi.
5. Transkranial magnit stimulyatsiya
Asab markazlari va somatik tizimni rag’batlantirish Ushbu muammo bilan og’rigan bemorlarda og’riq darajasini pasaytirishi ko’rsatilgan.
6. Jarrohlik
Agar og’riq sababi mahalliylashtirilgan bo’lsa va uni amalga oshirish mumkin bo’lsa, muammoni yaxshilash va tuzatishga yordam beradigan tuzatuvchi jarrohlik qo’llanilishi mumkin. Oxirgi chora sifatida shikastlangan asab to’qimasini ablasyon qilish mumkin.
Bundan tashqari, tibbiy darajada zararlangan asab yo’lini dori infiltratsiyasi yoki radiochastota bilan to’sib qo’yish mumkin.
7. Psixoterapiya
Neyropatik og’riq ko’pincha moslashuvchan bo’lmagan kurash strategiyalariga olib keladi kundalik voqealarni, shuningdek tashvish va tushkunlik muammolarini engish. Psixologik davolanish va psixoterapiya og’riqni engish va qanday boshqarishni o’rganishga yordam beradigan dasturlar va terapiya orqali katta hissa qo’shishi mumkin, tartib va tegishli harakatlar strategiyasini o’rnatishi hamda o’z davlatlari tomonidan ishlab chiqarilgan his-tuyg’ular va hislarning ifodalanishi va aloqasini osonlashtirishi mumkin.
8. Fizioterapiya
Bemorni reabilitatsiya qilish va jismoniy holati ularni og’riqqa nisbatan sezgir bo’lishiga yordam beradi va ularning hayot sifatini yaxshilash, og’riqning intensivligi va chastotasini kamaytirish va jismoniy va ruhiy holatini yaxshilash.
- O’Konnor, A.B. & Dworkin, RH (2009). Nopioid bo’lmagan farmakoterapiya yordamida surunkali neyropatik og’riqni dalillarga asoslangan davolash. Uzluksiz hayotni o’rganish neyroli; 15 (5): 70-83.
- Peres, I. va Ayuga, F. (sf) Neyropatik og’riq. Toledodagi Virgen de la Salud kasalxonasining nevrologiya xizmati. SESCAM. Toledo.
- Valverde, J.A. (2012). Neyropatik og’riqni farmakologik davolash bo’yicha tavsiyalar. Neyroaksis, 25 (2).
