Behruzbek Hamidov
Muhim tadqiqotda tadqiqotchilar bizning fitna nazariyalariga moyilligimizni shakllantiradigan psixologik landshaft xaritasini tuzdilar. 170 ta tadqiqot ma’lumotlarini tahlil qilib, ular fitna nazariyasiga e’tiqodga nafaqat shaxsiy xususiyatlar, balki aniqlik istagi yoki jamiyat tomonidan noto’g’ri tushunilgan his qilish kabi chuqurroq motivatsion ehtiyojlar ham ta’sir qilishini aniqladilar. Topilmalar Psychological Bulletin ilmiy jurnalida chop etildi .Fitna nazariyalari insoniyat madaniyatining hayratlanarli va murakkab jihati bo‘lib, ko‘pincha muhim voqealar yoki vaziyatlarning sababini kuchli va yashirin guruhlar tomonidan uyushtirilgan yashirin, g‘arazli fitnalar bilan bog‘lovchi e’tiqod yoki tushuntirishlar sifatida ta’riflanadi. Fitna nazariyalari odatda aniq dalillar yo’qligida rivojlanadi, buning o’rniga taklif qiluvchi, noaniq yoki shartli tafsilotlarga tayanadi.Ular ko’pincha muhim, ba’zan travmatik ijtimoiy voqealarga javoban paydo bo’lib, rasmiy hisoblarni yoki asosiy tushunchalarni shubha ostiga qo’yadigan muqobil tushuntirishlarni taklif qiladi. Ba’zi fitna nazariyalari vaqti-vaqti bilan haqiqatda asosga ega bo’lishi mumkin bo’lsa-da, ularning aksariyati aql bovar qilmaydigan va empirik dalillar bilan qo’llab-quvvatlanmaydi, ammo ular aholining ma’lum qatlamlarining tasavvurini va e’tiqodini qamrab olishda davom etmoqda.Axborot va noto’g’ri ma’lumotlar tez tarqaladigan raqamli asrda bu e’tiqodlar ortidagi psixologiyani tushunish har qachongidan ham muhimroq bo’lib qoldi. Oldingi tadqiqotlar ushbu hodisaning turli jihatlarini o’rganib, shaxsiy xususiyatlar, motivatsion omillar va ijtimoiy ta’sirlar fitna nazariyasiga ishonishga qanday hissa qo’shishini ko’rib chiqdi.Shunga qaramay, ko’plab tadqiqotlarga qaramay, bu turli omillarning o’zaro ta’sirini to’liq tushunish hali ham mavjud emas edi. Bilimlardagi bu bo’shliq tadqiqotchilarni ushbu xilma-xil tadqiqot yo’nalishlarini yaxlit rasmga birlashtirishga qaratilgan bugungi kunga qadar eng keng qamrovli tadqiqotlardan birini o’tkazishga olib keldi.”Fitna e’tiqodi ayniqsa qiziqarli, chunki bu o’z-o’zini mustahkamlaydigan e’tiqod tizimi bo’lib, uni o’zgartirish qiyin. Fitna e’tiqodi juda oqibatli bo’lishi mumkin, shuning uchun fitna e’tiqodiga aralashish yo’llarini aniqlash muhim “, deb tushuntirdi Shauna Bowes , Vanderbilt universitetining doktorlik tadqiqotchisi va yangi tadqiqotning etakchi muallifi.Tadqiqot qanday o’tkazildi?Tadqiqotchilar kengroq tushuncha va tendentsiyalarni olish uchun bir nechta individual tadqiqotlar ma’lumotlarini birlashtirgan kuchli statistik usul bo’lgan meta-tahlilni o’tkazdilar. Bu usul, ayniqsa, tadqiqot natijalari xilma-xil va ba’zan qarama-qarshi bo’lishi mumkin bo’lgan psixologiya kabi sohalarda foydalidir.Bowes va uning hamkasblari o’z tadqiqotini keng qamrovli adabiyot izlashdan boshladilar, bunda ko’rib chiqilgan jurnal maqolalari, dissertatsiyalar, tezislar va nashr etilmagan ma’lumotlar kabi juda ko’p manbalarni saralash kiradi. Ushbu qidiruv Google Scholar va APA PsycInfo kabi elektron ma’lumotlar bazalari yordamida o’tkazildi. Tegishli tadqiqotlarning keng qamrovli to’plamini ta’minlash uchun ular maxsus Boolean qidiruv iboralaridan foydalanganlar. Ularning tahlili 170 ta tadqiqot, 257 ta namuna va 1429 ta effekt hajmini oʻz ichiga olgan boʻlib, jami 158.473 ishtirokchi qatnashgan.Keyin jamoa mos bo’lgan tadqiqotlardan jami 52 ta motivatsion va personologik o’zgaruvchilarni kodladi. Ushbu o’zgaruvchilar ushbu sohadagi mavjud ramkalar asosida motivatsion (epistemik, ekzistensial, ijtimoiy) va personologik (psixopatologiya, umumiy/normal darajadagi shaxsiyat) domenlari kabi kengroq domenlarga ehtiyotkorlik bilan tasniflangan.Shunisi e’tiborga loyiqki, bu o’zgaruvchilarning deyarli barchasi fitna nazariyalariga ishonish tendentsiyasi bilan qandaydir darajada bog’liqligini ko’rsatdi. “Meni hayratda qoldirgan o’zgaruvchilarning taxminan 90 foizi taxmin qilingan fitna e’tiqodini (52 ta o’zgaruvchidan). Bu natijalar fitna e’tiqodi men taxmin qilganimdan ham psixologik jihatdan murakkabroq ekanligini ko‘rsatmoqda”, dedi Bouz PsyPost-ga.
Izzattillo Islomov
