To’g’ridan-to’g’ri natijalarga

Xalqaro tadqiqotga ko’ra, fitna nazariyasiga ishonadigan odamlarni birlashtiradigan narsa:

• boshqalar kabi emas, balki o’zgacha ko’rinishga intilish;
• tanqidiy fikrlash darajasining pasayishi;
• hissiyotlarga muhabbat va adrenalinga tashnalik;
• oddiy zerikish.

Insonning umumiy psixologik va ijtimoiy ehtiyojlaridan tashqari, mutaxassislar siyosiy e’tiqodlar va fitna nazariyalariga ijobiy munosabat o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashga harakat qilishdi.

Tadqiqot qanday o’tkazildi

Xalqaro tadqiqotchilar 26 mamlakatdan 104 000 kishiga oid ma’lumotlarni qo‘lga kiritdilar va solishtirdilar. Tadqiqot ishtirokchilaridan siyosatga munosabatini haddan tashqari o’ngdan o’ta chapgacha bo’lgan standart shkala bo’yicha baholash so’ralgan. Bundan tashqari, ma’lum bir sub’ekt qaysi partiyaga ovoz berishni rejalashtirayotgani yoki oxirgi marta kimga ovoz berganini ko’rsatish kerak edi. Keyingi masala fitna mentaliteti masalasi edi. Masalan, testda sub’ektning “Dunyodagi siyosiy vaziyatga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan maxfiy tashkilotlar borligiga ishonaman” degan gapga qo’shiladimi, degan savol bor edi.

Olimlarning fikricha, sinovlar natijasida siyosiy e’tiqodlarning fitna mentaliteti bilan U shaklidagi aloqasi aniqlangan. Ikkinchisi, ayniqsa, o’ta o’ng va o’ta chap siyosiy oqimlar vakillariga xos bo’lib chiqdi.

Ekstremal siyosiy qarashlarga ega odamlarning fitna nazariyalariga ishonishining sabablari yaxshi aniqlanmagan. Taxmin qilish mumkinki, fitna nazariyalari tarafdorlari nima uchun hukumat elitasida ma’lum partiyalar vakillari yo’qligini o’zlariga tushuntirishga harakat qilmoqdalar.

Boshqa bir nazariyaga ko’ra, ikkala ekstremal oqim o’rtasida umumiy xususiyatlar mavjud. Bular ham, boshqalar ham nafaqat dunyo miqyosidagi fitnaga ishonishadi, balki o’z qarashlarini baham ko’rmaydigan har bir kishini shayton qiladilar. Shu bilan birga, ikkala tomon ham avtoritarizmga ijobiy munosabatda bo’lib, bu ularning umumiyligi nazariyasini ham tasdiqlaydi.

Ayni paytda, psixologlar tanqidiy fikrlash qobiliyatining etishmasligi katta ahamiyatga ega, deb hisoblashadi. Ko’p odamlar televizor, radio orqali taqdim etilgan hamma narsaga ishonishadi. Va ular, masalan, jamoada yoki oilada ko’pchilikning nufuzli fikriga yoki fikriga e’tibor qaratib, kimga ishonishni hal qilishadi.