Psixologiya tadqiqoti g’oyani “fitna nazariyasi” deb belgilash uning ishonchliligiga qanday ta’sir qilishini o’rganadi.

Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqot gʻoyalarni fitna nazariyasi sifatida belgilash psixologiyasini oʻrganadi. British Journal of Psychologyda chop etilgan topilmalar, bayonotni fitna nazariyasi deb belgilash uni ishonarli qilib qo‘ymasligini ko‘rsatmoqda. Aksincha, ishonarli boʻlmagan daʼvolar koʻproq fitna nazariyalari deb ataladi.

Sotsiologlar va siyosatshunoslar “fitna nazariyasi” atamasi qanday salbiy ma’noga ega ekanligini muhokama qilishdi, hatto odamlar bu atamadan o’zlari qabul qilib bo’lmaydigan deb hisoblagan fikrlarni obro’sizlantirish uchun foydalanishi mumkinligini taxmin qilishdi. Bundan tashqari, psixologiya tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, odamlar bu atamani stigmatizatsiya deb bilishadi.

Biroq, agar fitna nazariyasi atamasi salbiy stigmaga ega bo’lsa, odamlar fitna nazariyasi sifatida belgilangan bayonotlarni kamroq ishonarli deb baholashlari kutiladi. Va shunga qaramay, psixologiya tadqiqotlari bu ta’sirni topa olmadi.

Tadqiqot muallifi Karen M. Duglas va uning jamoasi boshqa farazni o‘rganish uchun to‘rtta tadqiqot o‘tkazdi. Tadqiqotchilar “fitna nazariyasi” yorlig‘i g‘oyani kamroq ishonchli deb qabul qilishiga sabab bo‘lmasligini, aksincha, g‘oyaning ishonchliligi yo‘qligi odamlarning uni fitna nazariyasi deb belgilashiga sabab bo‘lishini taklif qilishdi.

“Odamlar “fitna nazariyasi” atamasini juda ko’p ishlatishadi, lekin biz odamlar bu atama haqida nima deb o’ylashlari va nima uchun va qachon foydalanishlari haqida ko’p narsa bilmaymiz”, dedi Kent universitetining ijtimoiy psixologiya professori Duglas. “Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bu atama odamlar boshqalarning g’oyalarini obro’sizlantirmoqchi bo’lganida qo’llaniladi, ammo tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bayonotlarni fitna nazariyasi deb belgilash odamlarning ularga bo’lgan ishonchini kamaytirmaydi. Biz odamlar fitna nazariyasi atamasini qachon va nima uchun ishlatishini tushunish uchun bu masalani chuqurroq o‘rganmoqchi edik”.

Birinchi tadqiqotda tadqiqotchilar 170 nafar amerikalik kattalarga “fitna nazariyalari” yoki “g’oyalar” deb ataladigan bir qator da’volarni o’qishdi. Har birini o‘qib chiqqach, ishtirokchilar bayonot bo‘yicha yetti xil savolga javob berishdi. Ular odamlarning bayonotni jiddiy qabul qilishlari, uni rad etishlari, ishonganliklari uchun masxara qilishlari, uni bahsli deb topishlari va ehtimoliy deb topishlariga ishonishlarini baholadilar. Shuningdek, ular o’zlari bu bayonotni qanchalik ehtimoli borligini va u bilan rozilik darajasini baholadilar.

Etti savolning bittasidan tashqari hamma uchun reytinglar da’vo g’oya yoki fitna nazariyasi sifatida belgilanganida farq qilmadi – bu bayonotni fitna nazariyasi deb atash uning ishonchliligiga ta’sir qilmasligini ko’rsatadi.

Ikkinchi tadqiqot yana ishtirokchilarga turli xil da’volarni o’qishga majbur qildi. Bu safar ular ushbu bayonotga qanchalik rozi ekanliklarini va bu bayonotni fitna nazariyasi sifatida belgilashlarini baholadilar. Ma’lum bo’lishicha, odam bayonot bilan qanchalik kam rozi bo’lsa, uni fitna nazariyasi deb belgilash ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Ushbu topilma tadqiqot mualliflarining “fitna nazariyasi” yorlig’i bayonotning ishonchli emasligining natijasi ekanligi haqidagi gipotezasiga mos keladi.

Yakuniy ikkita tadqiqot eksperimental dalillar yordamida ushbu gipotezani qo’shimcha qo’llab-quvvatladi – avval sub’ektlar o’rtasidagi dizayn, keyin esa sub’ektlar ichidagi dizayn. Ishtirokchilar ishonchli yoki mantiqsiz deb tanlangan bayonotlarni o’qiydilar. Ma’lum bo’lishicha, odamlar aql bovar qilmaydigan bayonotlarni fitna nazariyasi deb atashadi va aql bovar qilmaydigan bayonotlarga ishongan odamlarni fitna nazariyotchilari deb atashadi.

“Biz “fitna nazariyasi” atamasi bayonotlarga ishonmaslikning sababi bo’lishdan ko’ra, oqibat bo’lib tuyulganini aniqladik. Ya’ni, odamlar bu so’zning to’g’riligiga ishonmasalar, bu atamadan foydalanishni afzal ko’rishadi “, dedi Duglas PsyPost nashriga.

Kelajakdagi tadqiqotlarga kelsak, tadqiqotchilar nima uchun odamlar “fitna nazariyasi” atamasini rad etishga moyilligini va yorliq salbiy stigmatizatsiya va skeptitsizmni keltirib chiqaradigan paytlar bor-yo’qligini o’rganishni taklif qilishadi.

“Garchi topilmalar odamlar biror narsaga ishonmasalar, “fitna nazariyasi” kabi atamalarni afzal ko’rishlarini ko’rsatsa ham, biz odamlarni bu atamalardan foydalanishga nima undayotgani haqida hali ham ko’p narsa bilmaymiz”, dedi Duglas. “Odamlar kimnidir shubha ostiga qo’ymoqchi bo’lsalar, ushbu atamalardan faol foydalanishlari mumkin. Shuningdek, odamlar o’zlarining e’tiqodlari haqida gap ketganda, nega ba’zan “fitna nazariyasi” atamasini faol ravishda rad etishlari haqida kam narsa bilamiz. Kengroq va ko’proq vakillik namunalari (shu jumladan fitna nazariyasiga kuchli ishonuvchilar) bilan ko’proq tadqiqotlar o’tkazish kerak.