Izzattillo Islomov
So’nggi yillarda fitna nazariyasiga bo’lgan e’tiqodlar ko’plab jamoatchilik va ommaviy axborot vositalarining e’tiborini tortdi. Amerikaliklarning 73 foizi fitna nazariyalari hozirda “nazoratdan tashqarida” ekanligiga ishongan va 59 foizi chorak asr avvalgiga nisbatan odamlar hozir ularga ko‘proq ishonishlariga rozi ekan, ko‘plab olimlar fitna nazariyalarini zamonaviy inqiroz belgisi sifatida ko‘rishadi.
Biroq, vaqt o’tishi bilan fitna nazariyalari o’zgaradi. O’tgan o’n yilliklarda mashhur fitna nazariyalari NUJlarni ko’rish, OITS virusining kelib chiqishi, suvga ftorid qo’shish maqsadi va prezident Kennedining o’ldirilishi bilan bog’liq bo’lsa-da, eng yangi fitna nazariyalari COVID-19 ning kelib chiqishi va tabiati haqida. vaktsinalar va 5G uyali telefon texnologiyasining ta’siri. Ammo vaqt o’tishi bilan fitna nazariyalariga bo’lgan ishonch ortdimi?
Bu savolga javob berish uchun Mayami universitetidan siyosatshunos va fitna nazariyalarining taniqli tadqiqotchisi Jozef Usinski va uning hamkasblari to’rtta tadqiqot o’tkazdilar, ularda tarixiy ma’lumotlarni so’nggi so’rovlar natijalari bilan taqqosladilar. Ma’lumotlar 1966 yildan hozirgi kungacha tashkil etilgan turli so’rovlardan olingan va ularning aksariyati ushbu tadqiqot mualliflarining o’zlari tomonidan qilingan yoki buyurtma qilingan. Barcha so’rovlar katta namunalar bo’yicha (ko’pchilik uchun 1000 dan ortiq ishtirokchilar) va vakillik namunalarini yaratish ehtimoli yuqori bo’lgan tanlab olish usullaridan foydalangan holda o’tkazildi.
Birinchi tadqiqotda tadqiqotchilar vaqt o’tishi bilan fitna nazariyalariga ishonadigan odamlarning nisbati ortib borayotgani haqidagi farazni sinab ko’rdilar. Buning uchun ular birinchi navbatda 2020-yilning martidan 2021-yilning mayigacha boʻlgan davrda oʻtkazilgan toʻrtta ijtimoiy soʻrovda turli xil COVID-19 bilan bogʻliq fitna nazariyalari va notoʻgʻri maʼlumotlarga ishonishlarini eʼlon qilgan respondentlar foizini solishtirdilar.
Ushbu so’rovlarda ishtirokchilar “Bill Geyts koronavirus pandemiyasining orqasida”, “Koronavirusning tarqalishi uchun 5G uyali telefon texnologiyasi mas’uldir” yoki “O’z tanangizga dezinfektsiyalash vositasini kiritish COVIDning oldini oladi yoki uni davolaydi” kabi bayonotlarga roziliklarini bildirishdi. -19”. Keyingi bosqichda ular QAnon bilan bog’liq e’tiqodlar uchun shunga o’xshash taqqoslashlarni o’tkazdilar.
1-tadqiqotning so’nggi qismida mualliflar AQShda ommaviy so’rov ma’lumotlari ombori bo’lgan Roper Center for Public Opinion ma’lumotlar bazasida fitna nazariyasiga e’tiqodlar bo’yicha tarixiy so’rovlar natijalarini qidirdi. Ular 1966 yildan 2020 yilgacha o’tkazilgan so’rovlarda shunday 37 ta savolni aniqladilar va o’zlarining 2021 yilgi so’rovlarida xuddi shu savollarni berishdi.
Bularning barchasi shuni ko’rsatdiki, ba’zi bir fitna e’tiqodlari biroz ommalashgan, ba’zilari esa taqqoslangan vaqt oralig’ida kamroq mashhur bo’lib ketgan, ammo fitna nazariyalariga bo’lgan ishonchning umumiy o’sishini qayd etib bo’lmaydi.
2-tadqiqotda tadqiqotchilar oltita Yevropa davlatida 2016 va 2018-yillarda o‘tkazilgan ikkita so‘rov natijalarini, 3-tadqiqot esa 2012, 2016, 2018 va 2020-yillarda qaysi guruhlar “fitna tuzayotgani” haqida o‘tkazilgan so‘rovlar respondentlarining javoblarini solishtirdi. Nihoyat, to’rtinchi tadqiqot “odamlar vaqt o’tishi bilan, umuman olganda, fitnaga moyil bo’lib qolganmi?” Buning uchun mualliflar 2012 va 2021 yillar oralig’ida o’tkazilgan sakkizta so’rovda “fitna fikrlash” deb nomlangan ma’lum bir kognitiv xususiyatni baholashni solishtirdilar.
Natijalarning birortasi ham fitna e’tiqodlarini ma’qullaydigan odamlarning nisbatida ham, o’rtacha fikrlash darajasida ham umumiy o’sishni ko’rsatmadi. Mualliflarning ta’kidlashicha, “fitnani o’ylashning o’rtacha darajasi, garchi ular ortib ketmasa ham, tegishli”.
Behruzbek Hamidov
