Behruzbek Hamidov
Amerikalik nevrolog va professor Barret o’z kitobida his-tuyg’ularning universal tarzda sezilishi, idrok etilishi va miyaning muayyan hududlarida mustahkam bog’langanligi haqidagi klassik nuqtai nazarga qarshi chiqadi. Buning o’rniga, u hissiyotlar o’tmishdagi tajribalar, tashqi ogohlantirishlar, tana funktsiyalari va madaniy o’rgatilgan tushunchalar asosida miyaning bashorat qilish jarayonlari tomonidan yaratilganligini ta’kidlab, “tug’ilgan hissiyotlar nazariyasi” ni taklif qiladi.
Kitob his-tuyg’ular haqidagi fan tarixiga umumiy nuqtai nazardan boshlanadi va hissiyotlar haqidagi keng tarqalgan noto’g’ri tushunchalarni tanqid qiladi, masalan, ular tug’ilishdan boshlab qurilgan va tashqi hodisalar tomonidan qo’zg’atilgan. Barrettning keng qamrovli tadqiqotlari hissiyotlar uchun universal “barmoq izlari” ni aniqlay olmadi, bu bir xil hissiy tuyg’uga olib kelishi mumkin bo’lgan turli xil ifodalar va jismoniy reaktsiyalarni namoyish etdi.Barretning ta’kidlashicha, miya o’tmishdagi tajribalar va hozirgi sharoitlarga asoslanib, “hissiyot tushunchalari” ni yaratadi. U odamlarni o’zlarining his-tuyg’ularining faol konstruktorlari sifatida ko’radi, bu tushunchalarni yaratish qobiliyati genetika, shaxsiy tajriba va madaniy sotsializatsiyaga asoslangan. U hissiyotlarning universal tajribasi va tushunishini ko’rsatadigan psixologik tadqiqotlarni tanqidiy ko’rib chiqadi, klassik qarashlarga nisbatan noxolislikni va boshqalarning his-tuyg’ularini idrok etishda kontekstning muhim rolini ochib beradi.Kitob his-tuyg’ularning kelib chiqishini o’rganadi va interosepsiyani – miyaning tashqi va ichki ogohlantirishlarni qayta ishlash qobiliyatini taqdim etadi. Barret his-tuyg’ular qanday paydo bo’lishini va miyaning boshqaruv tarmoqlari va interoseptiv tarmoqlari tomonidan ta’sirlanishini o’rganadi, ular bashoratli fikrlar va hissiyot tushunchalarini yaratish uchun birgalikda ishlaydi.Barret, shuningdek, madaniyat va tilning hissiyot tushunchalarini rivojlantirishga ta’sirini muhokama qilib, inson miyasi ijtimoiy madaniyatga bog’langanligini va bu o’z navbatida miya rivojlanishiga ta’sir qiladi. Uning ta’kidlashicha, ma’lum bir madaniyatning so’z belgilari va birlashmalarini o’rganmasdan, bu madaniyatning o’ziga xos hissiyot tushunchalarini his qilish va idrok etish qiyin.Keyingi boblarda Barret o’z tadqiqotini ruhiy salomatlikni boshqarish, huquq tizimi va hayvonlarning his-tuyg’ularini his qiladimi degan savolga qo’llaydi. Uning xulosasiga ko’ra, hayvonlar affektni boshdan kechirishsa-da, ular tilning etishmasligi tufayli hissiyot tushunchalarini shakllantirmasligi mumkin.
Izzattillo Islomov
