Behruzbek Hamidov
Xotiraning vazifasi ma’lumotlarni to’plash, saqlash va ishlatishdir. Ko’pincha 30-50 yoshdagi odamlar ushbu tizimning ishidan noroziligini bildiradilar. Biror kishining ma’lumotlar bazasi qanday nosozliklarga olib kelishiga e’tibor qaratish lozim. Odamlar narsa va hujjatlarni yo’qotadilar, rejalashtirilgan tadbirlarning sanalari va vaqtlarini unutishadi, asosan beparvolik tufayli. O’sha paytda, odatda muvaffaqiyatsizliklar deb ataladigan yaqin o’tmish voqealari xotiralarida bo’shliqlar paydo bo’lgan vaziyatda vaziyat yanada tashvishlidir. Masalan, odam kechagi voqeani tasvirlay olmaydi.
Xotira muammolarining namoyon bo’lishi
Inson xotirasi ikki turga bo’linadi: qisqa muddatli va uzoq muddatli. Voqea sodir bo’lgan voqealar haqidagi ma’lumotlar ongsiz ravishda qisqa muddatli xotirada saqlanadi. Uzoq muddatli xotira o’tmishdagi aniq qayta ishlangan va tahlil qilingan xotiralarni saqlaydi.
Xotira muammolari turli shakllarda bo’ladi:
vaqtinchalik yoki tranzistor – ob’ektlarning nomlarini, odamlarning ismlarini, xotiradan muhim voqealar sanalarini yo’qotish, keyinchalik ular qaytib keladi;
doimiy yoki doimiy – odam o’zi rejalashtirgan uchrashuv haqidagi ma’lumotni unutadi, bu vaqtdan keyin ham ongda paydo bo’lmaydi yoki juda katta qiyinchilik bilan qaytariladi.
Patologik unutuvchanlik amneziya deb ataladi. Uning asosiy xususiyatlari:
so’zlarni tanlash va fikrlarni shakllantirishda qiyinchiliklar;
odam bir vaqtning o’zida saqlash joylarini mustaqil ravishda aniqlagan narsalarni muntazam ravishda yo’qotish va uzoq vaqt qidirish;
kosmosda orientatsiya qilishda qiyinchiliklar, muntazam marshrutni takrorlay olmaslik, manzillarni unutish;
vaqt hissini yo’qotish (haftaning kuni, sana, oy, yil);
hikoya qilish paytida suhbatdoshga bir xil ma’lumotni qayta-qayta takrorlash;
kundalik ishlarda unutuvchanlik;
yangi ma’lumotlarni o’zlashtirishda sezilarli qiyinchiliklar.
Xotiraning nomukammal ishlashini tavsiflovchi diqqatning pasayishi belgilariga quyidagi ko’rinishlar kiradi:
e’tiborsizlik;
idrok etishning sekinligi;
konsentratsiya bilan bog’liq muammolar.
Xotira va e’tibor bilan bog’liq muammolarning sabablari
Yuqorida aytib o’tganimizdek, ko’pincha xotira shikoyatlari kattalar va keksa odamlarda uchraydi. Keskin yomonlashuvning sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin:
stress va yuqori ish yuki;
jismoniy shikastlanish oqibatlari;
avtonom asab tizimining ishidagi buzilishlar;
gormonal nomutanosiblik;
qandli diabet;
miya qon ta’minoti buzilishi;
miyaning o’sma kasalliklari;
qon tomirlarining oqibatlari;
nevrotik va psixopatik og’ishlar;
Altsgeymer kasalligining rivojlanishi.
Yoshlarda xotira muammolarining sabablari, sanab o’tilgan somatik patologiyalardan tashqari, quyidagilarni o’z ichiga oladi:
harakatsiz turmush tarzi;
miya resurslarini ortiqcha yuk bilan ishlatish (bu bir kechada yarim yillik ma’ruza materiallarini o’rganishga harakat qilishni o’z ichiga olishi mumkin, bu ba’zi talabalar uchun odatiy holdir).
Bolalarda xotira muammolari odatda quyidagi sabablarga ko’ra yuzaga keladi:
oilada va o’qish paytida psixologik qulaylikning yo’qligi;
zaiflashgan immunitet;
diqqat etishmasligi buzilishi va giperaktivlikning rivojlanishi;
miyaning konjenital patologiyalari.
Xotiraning buzilishiga nima ta’sir qiladi?
Xotiraning yo’qolishiga olib keladigan bir qator omillar mavjud:
spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilish;
chekish;
ba’zi psixotrop dorilar, antigistaminlar, og’riq qoldiruvchi vositalar va boshqa o’ziga xos dorilarni qo’llash;
tiamin etishmovchiligi (V1 vitamini);
to’g’ri uyqu va dam olishning etishmasligi;
narsalarni qilishda tarqalish va chalg’itish.
Xotirani yo’qotishning oldini olish
Agar odamda jiddiy patologiyalar topilmasa, lekin xotira hali ham ko’p narsani xohlamasa, bir qator profilaktika choralarini qo’llash oqilona bo’ladi:
B vitaminlari darajasini to’ldirish (asosan B1 va B12);
uyqu jadvalini o’rnatish, u kamida 7 soat bo’lishi kerak va qorong’ida sodir bo’lishi kerak;
toza havoda yurish va jismoniy mashqlar paytida qonning kislorod bilan tabiiy to’yinganligi;
yangi ko’nikmalarni rivojlantirish va qo’shimcha bilimlarni olish.
Xotirani o’rgatish uchun bir qancha texnikalar ham mavjud. Bularga quyidagilar kiradi:
yodlash mashqlari (telefon raqamlari, muhim voqealar sanalari, she’rlar);
“miya chayqalishi” (o’zingiz uchun “kvest” ni tashkil qilishga harakat qiling, unda ertalab yotoqdan turib, ko’zingizni yumib, bir qator kundalik vazifalarni bajarasiz);
ko’p sonli kichik detallar bilan buyumning batafsil tavsifi;
kun voqealarini eng kichik tafsilotlarda xotirada tiklash;
assotsiativ qatorni qurish.
Xotira muammolarini tibbiy davolash
Agar sizning unutuvchanligingiz hali ham begunoh bema’nilikdan tashqariga chiqayotganini his qilsangiz, shuningdek, negadir Altsgeymer yoki Parkinson kasalligi kabi patologik kasalliklarning rivojlanishiga shubha qilsangiz, shifokoringizdan maslahat so’rash juda oqilona bo’lar edi. Agar kerak bo’lsa, u sizni ko’proq ixtisoslashgan mutaxassislarga tekshirish uchun yuboradi:
Izzattillo Islomov
