Izzattillo Islomov
Bugungi kunda turli xil ruhiy kasalliklarga moslashish moda bo’lib, o’z kamchiliklarini, dangasalikni, e’tiborsizlikni yoki boshqa shaxsiy fazilatlarni oqlaydi. Bu haqiqatni buzadigan va narsalarni noto’g’ri tushunishni shakllantiradigan o’ziga xos etiketkaga aylanadi. Masalan, o’z hissiy aqli ustida ishlashni istamaydigan o’smirlar o’zlarini ruhiy buzuqlik bilan oqlashadi. Ammo, aslida, kayfiyatning tez-tez o’zgarishi, jahldorlik va odobsizlik o’z-o’zini tartibga solish masalasidir.
Ruhiy buzilishlar mexanizmlarini va psixiatriya asoslarini tushunmasdan, biz boshqa odamlarni xuddi shu printsip bo’yicha baholashni boshlaymiz. Va endi, biz allaqachon hamkasblar va qarindoshlarga beqaror shaxslar sifatida qaraymiz, biz ilmiy yondashuv bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan uyda psixoterapiya o’tkazamiz. Yorliqlash xavfli, chunki bu bilan biz ob’ektivlikni yo’qotamiz – biz vaziyatni oqilona baholay olmaymiz, uni tanqidiy nuqtai nazardan ko’rib chiqamiz. Bu aqliy stereotiplarni, xatti-harakatlarning modellarini, avtomatik qarorlarni shakllantirishga olib keladi. Kundalik vaziyatlarda bu o’zimiz qarorlarimiz oqibatlarini yoqtirmasligimizga olib kelishi mumkin. Ammo global miqyosda bu hatto zarar etkazishi mumkin. Devid Rozenxanning tajribasi buni 1973- yilda isbotlagan.
Aldov o’rdaklar
Amerikalik psixologning eksperimenti bemorlarning psixiatrik tashxislarining to’g’riligini aniqlashga qaratilgan edi. Buning uchun Rozenxan o‘zining mutlaqo sog‘lom hamkasblari bilan birgalikda Qo‘shma Shtatlardagi turli psixiatriya shifoxonalariga bordi. U erda ular eshitish gallyutsinatsiyalaridan shikoyat qilishdi va ular eshitgan “fantom so’zlar” tasodifan tanlanmagan. Ular bemorning o’z holati haqida tashvishlanish belgilarini ko’rsatdi, boshqacha aytganda, ular ekzistensial inqiroz holati bilan bog’liq edi. Albatta, ular kasalxonaga yotqizilgan va davolangan. Qizig’i shundaki, turli klinikalarda bir xil shikoyatlar bilan bemorlarga turli xil tashxis qo’yilgan – birida manik-depressiv psixoz tashxisi qo’yilgan, qolganlari esa shizofreniya deb e’tirof etilgan. Bundan tashqari, barcha sinovdan o’tganlar xodimlarni sog’lom ekanligiga ishontira boshladilar, ular ovozlarni eshitishni to’xtatdilar, ammo shifokorlar ularga ishonishmadi. Majburiy davolash kursidan keyingina ular kasalxonadan chiqarildi. Shuni ta’kidlash kerakki, shifoxona xodimlari shu vaqt davomida sub’ektlarga kasal odamlar sifatida munosabatda bo’lib, ularning shaxsiy makonini buzgan va shaxsiy hayotiga aralashgan. Ushbu tajriba Rosenxanga “ruhiy nosog’lom” yorlig’i insonda umrbod qoladi va boshqalarning unga bo’lgan munosabatiga ta’sir qiladi degan xulosaga kelishga imkon berdi.
Tajriba natijalari e’lon qilinganidan so’ng, taniqli klinikalardan biri o’z devorlari ichida bunday xatolikka yo’l qo’yib bo’lmasligini baland ovozda e’lon qildi. Bu Rosenhanni ikkinchi tajriba qilishga undadi. U yaqin 3 oy ichida xuddi shunday psevdo-bemorlarni klinikaga yuborishini aytdi. Ushbu davr mobaynida ular bilan bog’langan 193 kishi orasidan tibbiyot muassasasi 41 nafar badjahlni aniqladi va taxminan bir xilda gumon qilindi. Bu orada Rosenxan ularga hech kimni yubormadi. Bu tajribalar, birinchi navbatda, o’sha yillarda ruhiy kasalliklarni tashxislashning nomukammal usullari haqida gapiradi. Ammo ular, shuningdek, tarafkashlik baxtsiz oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatadi.
Ob’ektivlikni rivojlantirish
Qanday qilib qaror qabul qilishda sub’ektivlikdan qochishimiz mumkin, odamlarni ular haqidagi tasdiqlanmagan ma’lumotlarga yoki birinchi taassurotlarga asoslangan holda belgilash odatidan qutulish mumkin? Ob’ektivlik – bu ichki va tashqi sharoitlar ta’sir qilmaydigan xolis qarash. Uni rivojlantirish uchun siz tanqidiy fikr yuritishingiz kerak: faktlarni tekshirib ko’ring, sabab-oqibat munosabatlarini o’rnata oling, his-tuyg’ulardan orqaga chekining.
Behruzbek Hamidov
