Behruzbek Hamidov
Differensial psixologiya psixologiya fanining tarmoklaridan biri bulib, guruxdagi insonlar va individlarning psixologik farklarini urganadi. Shu bilan birga farklarning tabiati, asosi va kelib chikish xususiyatlari xamda omillarini tadkik kiladi.
Differensial psixologiya – shaxsiing individual xamda muayyan guruxlarga oid bulgan psixologik farklarini urganadigan maxsus soxasi.
Differensial psixologiya (lotincha “differentia”- fark, tafovut degan ma’noni anglatadi) – individlararo va guruxlararo farklarning sabablari xamda okibatlarini tatbik etuvchi psixologiya soxasidir.
Differensial psixologiya – shaxslar guruxi va individlar psixikasining individual farklarini xamda bu farklarning manbalari va . natijalarini urganadigan fan soxasidir. Bu psixik tafovutlarning konuniyatlarini urganuvchi fandir.
Differensial psixologiyaning asosiy tadkyakrt markaz predmetini amerikalik psixolog A.Anastazi uzining “Differensial psixologiya” kitobida kuyidagicha ta’riflaydi: “Bu obektiv va umumiy individual tadkikotlarning xulk-atvor farklaridir”.
Individualizatsiya butun mavjudotga xos bulgan xususiyatdir. Xattoki psixik jarayon bulmagan xayot shayutlari xam ma’lum ma’noda bir-biridan farklanadi. Psixikaning turmush tarzining aksi sifatida namoyon bulishi va yunalganligi butun mavjudot faollik shaklida farklarning borligini kursatmokda.
Individual farklar fakatgina insonlargagina xos bulib kolmasdan, balki butun tirik mavjudotlarga xosdir. Masalan, muayyan bir vaziyatda eng aklli kalamush evolyutsion jixatdan kalamushdan yukrri turuvchi eng axmok maymundan xam samaralirok xarakat kilishi mumkin. Kulrang gozlarda xam insonlargagina xos bulgan ijtimoiy xulk-atvor kuzatiladi, bu etnolog Lorens izlanishlarida kuzatgan bu ulardagi xamkor tanlashda kullaniladigan kichkiriklar, juftiga sodiklik, dustlik xamda rashklar bilan belgilanadi.
Boshka tomondan, inson tafakkuri ikki fazali masalalarni xal kilish kobiliyati sifatida kupincha ijtimoiy intellektual soxasida mavjud bulmaydi. Natijada, individual variyatsiyalar guruxlararo variatsiyalarni urnini egallashi mumkinligi kuzatiladi. Demak, inson eng avvalo uz individualligini namoyon kiladi.
Xar bir shaxsda barchaga tegishli bulgan umumiy xislatlar, ayrimlar bilangina uxshash xamda fakat uning uzigagina xos bulgan fazilatlari mavjuddir. Kundalik xayotimizda biz uzaro ta’sirdagi shaxslarning individual fark-lariga kup duch kelamiz. Birok bu ilmiy bilimlar kundalik bilimlarimizdan farklanadi: muayyan bir muammoni xal kilish uchun nazariyalarni ishlab chikilganligi, obektiv metodlarning mavjudligi, ilmiy apparatning ishlab chikilanligi va boshkalar. Agar ilmiy bilimlarni san’at bilan solishtiradigan bulsak, san’at intuitsiyaga asoslangan, shuning uchun xam emotsional ta’sirga ega. Fan dindan shaxs ruxiyatini anglashdagi yullari bilan farklanadi, ya’ni din e’tikod xamda koidalarga asoslansa, fan dalillarga asoslanadi xamda doimo rivojlanishda, yangilanib turadi. Shuning uchun ham konsepsiyalardan butunlay voz kechilmaydi, chunki ular vakt utishi bilan fanga yana kaytib kelishi mumkin.
Differensial psixologiyaning vazifasi shaxs psixikasidagi individual farklarning namoyon bulish konuniyatlarini urganish, psixodiagnostik xamda psixokorretsion dasturlarning nazariy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bugun fanning bu sox,asi amaliyot bilan chambarchas boglik bulgani uchun xam tez rivojlanmokda. Kolaversa, V.Shternning fikricha, fiziklarga telefon, mikroskop, rengenoterapiya amaliyot orkali kirib kelgani singari psixologiya ham amaliy masalarni xal kilish orkali oliy xakikatga erishadi. Psixologiya soxasida yangi paydo bulgan xar kanday tushuncha differensial psixologiya negizida rivojlanadi. Kachonki, mana shu xususiyatlarni urganish uchun diagnostik testlar yaratilsa marra psixodiagnostika xamda differensial psixologiya mutaxassislariga topshiriladi.
Differensial psixologiya fanining asosiy vazifalari:
> Inson individualligining ko‘p qirrali tuzilmasini taxlil kilish.
> Individual psixologik xususiyatlari bulmish: nerv tizimi xususiyatlari xamda signallar tizimining uzaro boglikligi, temperament, kobiliyat va bilish usullarining tabiatini tushuntirish.
> Inson rivojlanishining asosiy determinantlari xisoblanuvchi genetik va ijtimoiy, jinsiy, irkiy va madaniy tafovutlar xamda ularning uzaro bogliklik mexanizmlarini anikdash.
> Inson individualligining tipologik tuzilishi.
>Insonning nerv tizimi xususiyatlari, signallar tizimi, temperament xususiyatlarini, laboratoriya sharoitida urganish orkali uziga xos tavsifnomalarini ishlab chikish.
> Individual xususiyatlar xakidagi bilimlardan ijtimoiy amaliyotda foydalanish.
> Individual psixologik farklarni urganish uchun maxsus metodlar majmuasini ishlab chikish;
> Shaxs shakllanishi uchun optimal shart-sharoitlarni yaratish.
Avval boshidan differensial psixologiya uzining predmeti bilan ko‘p baxslarga uchragan. V.Shtern differensial psixologiya psixik xamda fizik fenomenlarni, xarakatlarni, mayillarni o‘rganadi deb ta’riflaydi.
Xozirgi kunda differensial psixologiya individni, predmetli xamda indiiidual ruxiy dunyokarashlarni o‘ziga xos sifatlarini, o‘z-o‘zini anglashi, faoliyatniig turli ko‘rinishlarida namoyon buladi.
Differensial psixologiyaning paydo bulishining asosiy sharti bu psixologiya fanida eksperiment, genetik, matematik statistika metodlarining qo‘llanilishidir. Ushbu soha muxandislik, tibbiyot va pedagogik amaliyotning bevosita ta’siri, talabi va extiyoji tufayli vujudga kelgan. Differensial psixologiya maxsus tarmok sifatida ajralishi F.Galton tomonidan individual farqlarni tekshirishda bir qator usullarni o‘rganishda turli asboblarni yaratishi shuningdek, natijalarni statistik taxlil kilishda “Psixologiyada statistik metodlar” asarini yaratilishidan boshlangandir. Lekin “Differensial psixologiya” atamasini birinchi marta nemis psixologi V.Shtern uzining “Individual farkdar” (1900) nomli asarida qo‘llagan. Ammo bu tarmoqning dastlabki yirik namoyondalari A.Bine, A.F.Lazurskiy, Dj. Kettell va boshqalar hisoblanadi.
G‘arbda differensial psixologiya F.Galton, A.Bine, I.Spirmen, Dj.Kettell, V.Shtern, G.Myusterberg kabi taniqli olimlar nomi bilan bog‘liq. Bu davrda psixologiya muammolari aks ettirilgan ishlar paydo bo‘ldi. Jumladan, ular sirasiga M.Veber, K.Yung, E.Krechmer, U.Sheldon va boshkalarni kiritishimiz mumkin. Ushbu olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlardan farqli o‘laroq sobik sovet psixologlaridan A.F.Lazurskiy, P.I.Rossolimo, P.B.Gannushkin, P.P.Blonskiy, K.N.Karnilov va boshqalar xam individual farqlar bo‘yicha izlanishlarni davom ettirdilar.
V.Shtern fikricha differensial psixologiya psixologik va jismoniy fenomenlarni, ularning faoliyat xamda yo‘nalishlarini o‘rganadi.
Bunda faqatgina yashirin bo‘lgan obektiv kuzatuvlar natijasida aniklab bo‘lmaydigan emas, balki xulq-atvorda ustanovkalarda amalga oshadigan va oshmaydigan qobiliyatlarda namoyon bo‘ladigan xususiyatlarni xam taxlil kilib aniklash mumkin.
Barcha fanlar singari differensial psixologiyaning rivojlanishi 3 bosqichga ajratiladi: ilmiy bilimlargacha bo‘lgan davr, tabiiy-ilmiy paradigmalar, gumanitar paradigmalar.
Ilmiy bilimlargacha bo‘lgan davrga kuzatish metodlari orqali turmushdagi bilimlarni o‘rganish xos xususiyatdir. Tabiiy-ilmiy paradigmalarda barcha voqe’liklar sabab va oqibat ta’sirida yuz berishini aytib o‘tish mumkin. Shu bilan bir katorda xususiyat va qonuniyatlar genezisi xar doim xam ko‘rib chiqaverilmaydi. Ilmiy “xodisalar”ga nisbatan qiziqish fanning yangiligidan dalolat beradi. Bunda muayyan bir fenomen anik bir xodisalarning umumiy tamoyillari yoki qonuniyatlarini ochish imkonini beradi. Shuning uchun ham bu birlik ong taraqqiyoti uchun qadrli xisoblanadi.
Gumanitar paradigmalar esa bunga qarama-qarshi tarzda ma’lumotlarning statistik ishonchliligiga emas, balki xodisaning serqirraligiga asoslanadi. “… differensial psixologiya umumiy psixologiyadagi qonuniyatlardan tashqari o‘ziga xos fazalarni yarata olsagina mashxurlikka erishadi”, -deb yozadi V.Shtern 1911 yilda. Aytish mumkinki, bu xol sodir bo‘ldi. Bu yerda tarixiy yondoshuvning o‘rni bekiyosdir.
Shunday qilib, insonlar orasida farqlarni ifodalash uchun xarakterning oddiy tiplari farqlab ko‘rsatilgan, shu bilan bir qatorda bu klassifikatsiyalarning negizida anatomik-fiziologik hamda psixologik xususiyatlar yotadi. Xarakterologik tasniflarning asosiy namoyondalari I.Kant va I.Banayenlar bo‘lishgan.
Bunda albatta turli tabiatga ega bo‘lgan insonlarga e’tibor karatilgan. Demak, J.Lavater asos solgan fiziognomika shular jumlasidandir. Insonning tashqi ko‘rinishi, mimikasiga qarab uning xulq atvorini aytib berish mumkin ekan. F.A.Gall tomonidan asos solingan frenologiya (kranioskopiya) vakillari —inson bosh tuzilishiga qarab uning uziga xos xususiyatlarini aniqlashga intilganlar.
Abbat I.Mishon grafologiya borasida ko‘p ishlar olib borgan, ya’ni ular yozuvlar soxasidagi fan namoyondalari sifatida yozuvdagi xarflarning tuzilishi egiluvchanlik darajasi, bosimi va shu kabi qator xususiyatlariga qarab, kishilar xarakterini aytib berganlar. Ilmiy asoslanmagan bu soxalar pozitiv fan sohalarini kirib kelishi bilan inkor etila boshlagan, lekin xozirgi kunga kelib esa individual farklar psixologiyasida yana kaytadan kullanila boshlanyapti. Kelgusi tadqiqotlarning asosiy vazifasi mana shu bilimlarning empirik validligini aniqlash orqali ularni zamonaviy ilmiy natijalari bilan bog‘lashdan iboratdir.
Differensial psixologiya atamasini nemis olimi V.Shtern uzining 1900 yilda nashr kilingan “Individual farklar psixologiyasi” asarida birinchi bo‘lib qo‘llagan. Qator yillar davomida sinonimi sifatida quyidagi tushunchalar qo‘llanilgan: xarakaterologiya (I.Banzen, YELyuka), bugungi kunda xarakter xakidagi bilimlarni urganadi: etologiya _ (Dj.St.Mill)-bugungi kunda xulq-atvor xaqidagi fan hisoblanadi. Individual psixologiya (A.Bine, E.Krepelin) – bugunda psixoanaliz; maxsus psixologiya (G.Xeymans) tibbiyot psixologiyasini anglatadi.
Psixologiya faniga eksperiment metodining kirib kelishi. Shundan sung Yevropa va Amerikaning qator mamlakatlarida laboratoriyalar ochila boshlandi. Pozitiv psixologiyaning rivojlanishida Veber-Fexnerning psixofiziologik qonuni ya’ni xayotning “yorug‘” va “korong‘u” tomonlari bir-biri bilan algebrik jixatdan bog‘likligini aniqlab beruvchi qonuni muhim ahamiyat kasb etadi.
Kolaversa, 1796 yildayok Grinvich rasadxonasi assisenti Kinniburk tomonidan vakt reaksiyasi “psixologik vokelik” sifatida ko‘rib chiqilganligi diqqatga sazovordir. Bunda kuzatish ishlari “ko‘z bilan quloq” metodiga asoslanilib, eshitish bilan ko‘rish axborotlarining koordinatsiyalari talab qilingan. Yigirma yil o‘tgandan so‘ng Kingsburg astronomi Bessel bu ilmiy hisobotlar xaqida o‘qib koladi. U turli kuzatuvchilarning ko‘rsatmalaridagi individual variatsiyalar muammosi bilan qiziqib qoladi. Bu esa psixikani vaqt ta’siridagi ya’ni boshi o‘rtasi oxiriga ega bulgan jarayon sifatida qarash uchun asosiy argument bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari mashxur zamonaviy tadqiqotchilardan biri bo‘lmish A.Anastazining fikricha eksperiment metodi ilmiy bilimga ega bo‘lgan davrlarda keng tarqalgan psixikaning yagona voqe’lik ekanligiga nisbatan qiziqishni to‘xtatib qo‘ydi.
Xozirgi kunda statistik metodlarni psixologiyada qo‘llanilishiga muvofiq bir qancha yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: a)sharxlovchi statistika-ma’lumotlarning grafik klassifikatsiyalaridan grafik takdimoti; b) statistik xulosa nazariyasi to‘plamni kuzatish natijalari asosida xulosa chiqarish; v) eksperimental rejalashtirish nazariyasi xodisalar o‘rtasidagi aloqador sabablarni topish va tekshirishga xizmat kiladi.
Odatda statistik taxlilning quyidagi usullari qo‘llaniladi: dispersion taxlil ko‘rsatkichlarning individual variatsiyasini aniqlash nazariy tadqiqot yoki amaliy ishlarda aynan dispersion taxlil samarali ishlatiladi. Masalan, tasavvur qilamiz maktab o‘quvchilarining algebradan o‘tkazilgan nazorat ishi bo‘yicha olingan o‘rtacha ballari 4 ballni tashkil etadi. O‘g‘il bolalar bilan qizlar uchun ham, lekin o‘g‘il bolalarning orasida 3 va 5 baxolar ham mavjud, kizlar esa bir-biridan faol ravishda ko‘chirganlari uchun xammasining baxosi 4 baxoni tashkil kiladi. Aytish mumkinki, xar bir o‘rtacha natija bir xil lekin o‘rtacha ballga bog‘liq bo‘lgan pedagogik psixologik mazmun umuman farqlidir.
Korrelyatsion taxlil o‘rganilayotgan xodisalar orasidagi o‘zaro bog‘liklikni tekshiradi. Shu bilan bir qatorda bu belgilarning bir vaqtda namoyon bo‘lmasligini lekin ularning umuman sababli bog‘liq ekanligini tasdiqlaydi. Masalan, er-xotinning nikoxdan qoniqqanligi xavotirlanish darajasi bilan salbiy korreyatsiyaga egadir (bu ular kanchalik oilaviy xayotdan qoniqqan bo‘lsalar, shunchalar o‘zlarini xotirjam xis qilishlarini anglatadi). Biroq bu dalillarga asoslanib, ularning xaqiqatdan ham uydagi xamma narsa joydaligidan xotirjam ekanlari yoki past ko‘rsatkichdagi xavotirlanish darajasiga ega ekanliklari va xayotdagi pozitiv munosabatlari ularning oilaviy xayotdan kungillari tulishligini anglatishini bila olmaymiz. Q1dan -1gacha oraliqdagi axamiyatlilik darajasiga ega bulgan korrelyatsiya koeffetsiyentlarini hisoblash formulalari mavjud. Nolga yaqin korrelatsiyalar xodisalar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni inkor etadilar.
Nixoyat faktor taxlil -bu bevosita kuzatish va ulchash orkali aniqlanib bo‘lmaydigan sifatlarni o‘rganish uchun xizmat qiluvchi metodlar guruxidir. Faktorli taxlilning vazifasi xodisalar sonini, ularning umumiy belgilari asosida umumlashganligidir. Bu vaziyatda agar korrelyatsiya koeffitsiyenti xisobi natijalari bo‘yicha karalsa, qator ko‘rsatkichlar orasidagi mustahkam aloqa inobatga olinadi. Taxmin qilish mumkinki, uning negizida umumiy faktorlar yotadi. Faktorli taxlil shaxs va intellekt psixologiyasida xozirgi kunda ko‘p qo‘llanilmoqda.
Statistik metodlarni qo‘llash uchun o‘rganilayotgan sifatlarning normal taqsimotiga inson rioya kilishi lozim, lekin shunda xam olingan natijalar tasodifiy xususiyatlarga ega ekanligi extimoli mavjud bo‘ladi. Bu ehtimol ahamiyatli darajasini anglatadi.
Differensial psixologiyaning fanlar tizimida mustaqil fan sifatida rivojlanishiga psixogenetik ma’lumotlarning ya’ni inson individual psixologik xususiyatlarini shakllanishida muhit bilan genotiplarning rolini tadqiq qilishni muhim ahamiyat kasb etdi. Psixogenetika psixologiya va genetikaning qo‘shilgan natijasida yuzaga keladi. Uning predmeti odamni individual psixologik o‘ziga xosliklarining yuzaga kelishi, muxit va genotip xamda ularning shakllanishidagi ahamiyatini urganishdir. Galtonning “Egizaklar” metodi dastlabki psixogenetik metod xisoblanadi. Bu metod turli muhitda voyaga yetgan egizaklarning addiktiv nasldan-naslga o‘tgan va addiktiv bo‘lmagan faqatgina bir naslga ega bo‘lgan qarindoshlar uchun xos bo‘lgan xususiyatlar dispersiyasini o‘rganish imkonini beradi. Egizaklar metodi 1876 yilda bosmadan chikgan Galtonning “Egizaklar tarixi tabiat kuchi va tarbiyasi mezonidir” nomli maqolasi bilan bog‘liq. Lekin bu metodning keng ko‘lamda qo‘llanilishi asrimizning 20-yillariga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotlar egizaklarning 2 ta monozigota (MZ) va – dizigota (DZ) tiplari mavjudligini ko‘rsatadi. Birinchisi monozigota egizaklar (MZ) bo‘lib, u bir tuxum xujayrada rivojlanadi, bir sperma mahsuli, birinchi bulinish boskichida bir joyda ikkita embrional tuzilishga ega bo‘lgan bir zigotadan tashkil topgan bo‘ladi. Ikkinchisi dizigota egizaklar (DZ) bo‘lib, genlar nuqtai nazaridan oddiy aka-uka va opa-singillar, ya’ni ikkita tuxum maxsuli va shunday ekan umumiy genlarning yarmiga egadir.
Egizaklar metodi kuyidagi guruxlar turlariga ajratiladi:
> Egizaklarni ayirish metodi.
> Juft egizaklar metodi.
>Egizaklarni nazorat kilish metodi.
MZ egizaklarni ayirish metodi “irsiyat va muxit” muammolari to‘g‘risidagi eksperimentlarda o‘zining muxim ekanligini ko‘rsatadi. Ba’zi bir sababalarga ko‘ra bir-biridan ajratilgan ikkita o‘xshash genotipli egizak turli xil muxitda tarbiya qilinadi. Shubhasiz MZning bunday usuli ancha qiyin masala bo‘lib, tekshirish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bunday xollarda egizaklarning bir jufti tarbiya topan muxit sharoitining real farklarini ko‘rsatib o‘tish shart. Daniyalik psixogentik N.Juyel-Nelsonning ikki juft bir-biridan ajratilgan MZlarni tadqiq qilish psixologlarda o‘zgacha qiziqishni vujudga keltirdi. Ushbu ish o‘xshash ikki juftliklarning barcha darajalarini eng yuqori ta’sir chizig‘idan to yuqori darajadagi maxsus o‘xshashlikning eng kichik kismigacha aniklikni talab kiladi. Jumladan, katta yoshdagi egizaklarning uzok muddat davomida aloxida yashashi, turli kasbga ega bulishi, turli xayotiy tajribalari xakida ma’lumot olishga xizmat kiladi.
Juft egizaklar metodining asoschisi fransuz psixologi R.Zazzo tadqiqot metodi sifatida egiz sheriklarning o‘zaro muxitdagi psixologik o‘ziga xoslikni o‘rganish yotadi. R.Zazzo juft egizaklar o‘zlarining kichik dunyolarini tez-tez ko‘rsatib turishlarini, uzlarining bir kator ichki xususiyatlarining xarakterliligini tashqi olam bilan uzaro munosabatini, xar bir juftlik a’zosi uziga xos psixologik individullikka ega ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Egizaklarda nutqiy rivojlanishdan ortga kolish bir juft egizaklarni “bir-birini yoqtirmasligi” kabi xollarini uchratish mumkin. Bu xaqda A.Anastazining 1958 yilda chop etilgan kitobida ko‘plab ma’lumotlr berilgan. MZ va DZ juftligi xar bir egizakda bir juftning o‘zaro tashqi ta’sir tengligini o‘rganish asosida yuqori darajada baholash egizaklar metodining asosiy qoidasini tasdiqlash imkonini beradi.
Egizaklarni nazorat kilish metodi A.Gezell tomonidan tavsiya kilingan. Bu metodga asosan bir xil MZ egizak tadqiqot uchun olinadi va shundan keyin xar bir juftning biriga ta’sir kilinadi. Masalan birinchisiga jismoniy, ikkinchisi esa uz xolicha kuzatiladi. Bu tadkikot orkali ular urganilib boriladi. Shu tariqa juftlikning bitta a’zosini turli xil usullarda urganish ular xakidagi kerakli ma’lumotlarni beradi. MZning bitta juftida mashkdar jadallik bilan lekin kam muddat oraligida olib borilsa, trenirovkaning – xarakatlantiruvchi funksiyasi bir kancha maxsuldor bulishini Meller o‘z tadqiqotlarida isbotladi.
Ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan bir-biridan ajratilgan MZ egizaklar o‘rtasidagi o‘xshashlik bir joyda tarbiyalangan MZlar o‘rtasidagi o‘xshashlikdan ustunligi aniklangan. Tadqiqot natijalari asosida tqplangan ma’lumotlar boshkaruv funksiyalari yosh o‘tishi bilan almashishi mumkinligini ko‘rsatadi. MZ va DZ egizaklar o‘rtasidagi EEG ma’lumotlarida F.Fogel tadqiqot ishida ishtirok etgan 6 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan egizaklardan MZlarning yuqori darajada o‘xshashliklari kichik yoshda ham keksa yoshda xam saklanganligi kuzatiladi. DZ egizaklarda esa bunday o‘xshashliklar kamdan-kam uchrashi ma’lum bo‘ldi.
Shuningdek, differensial psixofiziologiya inson psixikasining individual farkdarini inson nerv tizimining xususiyatlariga boglagan xolda taxlil kiladi.
Differensial psixofiziologiya insonlar urtasidagi individual psixofiziologik farkdarni tadkik kilish soxasidir. Bu atama 1963 yilda N.DLebilitsin tomonidan fanga kiritilgan bulib, unda asosan ikkita metodik yondoshuv kullaniladi:
1)Eksperiment materiallariga asoslanmagan xolda fiziologik va psixologik sharoitlarni uzaro takkoslash.
2)U yoki bu faoliyatda urganilgan fiziologik funksiyalarning vaqt reaksiyasida o‘zgarishini tadqiq etish.
B.M.Teplov va N.D.Nebilitsinlarning ta’limotlarida I.V.Pavlovdan boshlangan oliy nerv tiplaridan farkdi ravishda nerv tizimi xususiyatlari yotadi. Ushbu yondoshuvda nerv tizimining xususiyatlari, ularni vujudga keltiruvchi mexanizmlar, sindromlar, kursatkichlar asosiy tarkib xisoblanib, baxolash tizimidan voz kechish goyasida uz aksini topadi.
Psixologik norma tushunchasi. Differensial psixologik bilimlarning asosiy talabi psixodiagnostika xisoblanadi. Individual farkdar psixologiyasida tushunchalar yaratilgandan sung ularni ulchash uchun metodikalar tanlanadi. Bu yerda olingan natijalarni taxdil kilish bilan baxolash usullari xakidagi tasavvurlar vujudga keladi.-Norma -vazifalarni normal yoki shachabajarishg darajasidir. Standartizatsiya jarayonida test tyokshiryluvchilarning katta reprezentativ tanlovidan utadi. Bu_gurux standartlashtarilgan tanlov_deb ataladi va normaning joriy etilishi uchun xizmat kiladi.
V.Shtern shaxsni baxolashda extiyotkorlik zarurligini ta’kidlab, birinchilardan, psixologlar individni rivojlanishini sustlashishini anomal xolat deb baxolash xukukiga ega emaslar chunki bu vaktinchalik xolat bulishi mumkin. Ikkinchidan, shaxsdagi anomal xolatlarni tor doirada kurib chikish mumkin emas, deydi. Zamonaviy diagnostikada “norma” tushunchasi shaxsga xos bulmagan jixatlarni urganishda kullanilsa, shaxsga doyr jixatlarni urganishda esa “xususiyatlar” tushunchasiga nisbatan ishlatiladi.
Demak, norma bu barkaror vokelik emas, ular doimo uzgarish bilan rivojlanishdadir. Psixologik diagnostik metodlarining standartlarini xam muntazamravishda kurib chikish joizdir.
Differensial psixologiyaning tadkikot yunalishlari Xozirgi kunda differensial psixologiyaning obekti sifatida ayrim xrllarda aloxida belgilar “xavotirlanish” idrok burchagi, kasbiy yunalganlik ba’zida esa tulik individuallik kurib chikiladi.
V.Shtern tomonidan individual farklar psixologiyasining 4 yunalishini ajratib kursatgan. Agar bir kancha axamiyatli sifatlar variatsiyasini tanlagan tuplamni urganadigan bulsak biz birinchi yunalish buyicha tadkikot utkazamiz. Agar biz urganayotgan sifatlar bilan- bir_vaktda yana kanday sifatlar namoyon bulishini urganadagan”bulsak biz ikkinchi tadkikot yunalishyny kullaymiz. Shu bilan birga biz birinchi va ikkinchi vaziyatlarda genezis va pragnoz muammosini xal kila olmaymiz. Agar biz individuallikni xar tomonlama urganmokchi bulsak tarixiy yondoshuvga murojaat kilib, bizni kiziktirgan sifatlarni asl moxiyatini tadkik kilishimiz zarur. Tarixiy individuallikning kup faktorli serkirra tomonlarini ochishimizda xam kullaniladi, chunki biz kaysi xususiyat nima bilan boglikligini anik ayta olmaymiz. Shuning uchun ikkinchi va uchinchi tadkikot yunalishlarini uzluksiz tarzda olib borish lozim.
Demak xozirga kelib individual farklar psixologiyasi uzining serklrraligini sakdab kolgan. Masalan, intellektual kobiliyatlar nazariyasi jinslarning evolyutsion nazariyasi bilan bilan boglik emas, lekin temperament nazariyasini boshka nazariyalar bilan ajratib bulmaydi. Shuning uchun xam zamonaviy differensial psixologiyaning asosiy vazifasi xususiy turli nazariyalarni yagona individuallik nazariyasi asosida birlashtirishdir.
Xar bir fan tarakkiyotining asosiy sharoitlaridan biri uning malum darajada mumkin kadar obektiv, anik ishonchli uslublarga ega ekanligidir. Metod – uslubning manosi biror narsaga borish yuli demakdir. Umuman psixologiyada inson psixikasini tadkik kilishda metodlarning turli xil tasniflari mavjuddir. Tadkikot metodlarini ilmiy jixatdan taxlil kilgan rus psixologi B.G.Ananev mazkur metodlarni xususiyatlariga karab kuyidagicha tasnif kilgan.
A) tashkiliy guruxiy – kiyoslash, longityud, kompleks metodlari kiradi;
A) empirik guruxga kuzatish, eksperiment, suxbat, surovnoma, test, faoliyat mix,sulini Urganish metodi, biografiya, sotsiometriya;
P) natijalarni kayta ishlash yoki statistik metodlar;
G) sharxlash guruxiga genetik va donalash metodlari kiradi.
B.G.Ananev tomonidan ajratilgan tasnifga kura, tadkikot ishlarida foydalaniladigan asosiy metodlar emperik gurux metodlari xisoblanadi. Shunday bulsada, boshka gurux metodlariga xam kiskacha tuxtalib utamiz. J O Tadkikot metodlarining birinchi tashkiliy guruxi uz ichiga kiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (kupyoklama) deb ataladigan turlarini kamrab oladi.
Siyoslash metodidan umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiyada katta yoki kichik guruxlarni xamda ularning xar xil toifalarini uzaro takkoslash uchun, tibbiyot psixologiyasida — soglom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini kiyoslash maksadida, sporg psixologiyasida sportchilarning xolati, ukuvliligini va ishchanligini uzaro takkoslash maksadida foydalaniladi.
Kiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o‘zlashtirish, aqliy qobiliyati, saloxiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va uziga xosligini urganishda kullaniladi. Psixologlardan L.S.Vo‘gotskiy, P.P.Blonskiy, AL.Smirnov, B.G.Ananev, D.B.Elkonin, P.Galperik va ularning shogirdlari olib borgan tadkikotlar (chakaloklik, gudaklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshi, usmirlik, uspirinlik yosh davrlarini uzaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalgaoshirilgan.
Longityud metodining boshka metodlardan farki bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzok muddat, xatto un yillab tekshiriladilar. Longityud metodidan nemis psixologi V.Shtern, fransuz psixologi R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytes, V.S.Muxina va boshkalar kup yillardan beri foydalanmokdalar.
Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Xdsan-Xusan, Fotima- Zuxra yoki aralash jinsli Xasan – Zuxra, Fotima- Xusan) egizaklar kuzatilgan. Longityud metodi yordamida subyoktiv omillarning uziga xosligini obektiv shart – sharoitlari va ijtimoiy muxitning sinaluvchiga ta’siri Urganiladi. Chunonchi egizaklarning uxshashligi va tafovuti, ta’sirlanishi, xis-tuyguni uzgarishi kishilar urtasidagi individual farklar (ishchanligi. temperamenta, oliy kerv faoliyati tizimi va xokazo) buyicha ma’lumotlar olish longityud metodi orkali amalga oshiriladi.
Kompleks metodi yordamida urganilgan obektdagi uzgarishlar turli nuktai – nazardan taxdil kilinadi yoki ularga xar xil yondoshiladi. Masalan, bolada oddiy bilimlarni uzlashtirish xususiyati psixologik jixatdan tekshirilayotgan bulsa, kompleks yondoshish ta’sirida ana shu uzlashtirishning falsafiy, mantikiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatlari yoritiladi. Ta’kidlash joizki, keksayishning biologik omillarini urganish, uning psixologik, fiziologik, mantikiy jixatlarini yoritishga xizmat kiladi.
Ilmiy tadkikot metodlarining uchinchi guruxi natijalarni kayta ishlash bulib, ular statistik (mikdor) va psixologik (sifat) taxlil turlariga bulinadi.
Ilmiy tadkikot metodlarini sharxlash guruxi genetik va donalash metodlaridan iboratdir.
Genetik metod bilan tadkikot davomida tuplangan ma’lumotlarni yaxlit xolda, maksadga muvofik tarzda sharxlanadi. Bu metoddan foydalanishning asosiy maksadi sinaluvchida vujudga kelayotgan ichki, jamiki obrazlarning rivojlanishi, faoliyat va bilish jarayonlarining uzgarishiga tajriba natijayeiga suyanib ta’rif va tavsif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat va xususiyatlarning namoyon bulish davri, boskichi xamda ba’zi mashakkatli dakikalarga, xolatlarga kushimcha sharxlar berish imkoniyati tugiladi. Genetik metodga asoslanib psixik uzgarishlar bilan rivojlanish boskichlarining bevosita boglikdigi ildizi aniklanadi.
Donalash metodi tadkikot obektiga kirgan shaxe psixikasidagi barcha uzgarishlardagi uziga xoslik, uzaro aloka, uzaro ta’sir va uygunlikning uzaro boglanishlari urganiladi. Jumladan, inson xulkini idrok kilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafakkur jarayonlarining bir paytda, birgalikda tadkik kilinishi bunga yorkin misoldir. Bunda xar bir bilish jarayonining usuli ifodalanadi yoki uning axamiyati aloxida ta’kidlanadi, ularning uzaro boglikligi asoslab beriladi.
Empirik metodlar guruxi uz navbatida ikkiga, ya’ni asosiy va yordamchi metodlarga bulinadi. Asosiy metodlarga kuzatish va eksperiment metodlari kirsa, yordamchi metodlarga suxbat, surovnoma, test, sotsiometriya va faoliyat natijalarini taxdil kilish kabi metodlarni kiritish mumkin.
Kuzatish-obektiv vokelikdagi narsa va xodisalarni rejali, davomli, tizimli idrok kilish, xissiy bilishning faktlar tuplashga, vokelik xakidagi dastlabki tasavvurlar xosil kilishiga karatilgan faol shakli, ya’ni psixologiyaning ilmiy tekshirish metodlaridan biridir. Kuzatish yordamida ruxiy xodisalar, tabiiy faoliyat jarayonida kanday ruy bersa, shunday xolda obektiv ravishda urganiladi, kuzatish orkali shaxening faoliyatga bulgan munosabatini, nutk xususiyatlarini xamda temperament, xarakter xislatlarini urganish mumkin.
Kuzatish metodi – ikki xil bulib, obektiv (tashki) va subektov (ichki) kuzatish turlari mavjud. Inson psixikasidagi uzgarishlarni kuzatish uchun kuyidagilar amalga oshiriladi:
a) kuzatishning maksad, vazifasi belgilanadi;
b) kuzatilayotgan obekt tanlanadi;
v) tadkikot utkazish vakti rejalashtiriladi;
g) kuzatish kancha davom etishi kat’iylashtiriladi;
d) kuzatish insonning kaysi faoliyatida (ukish, uyin, mexnat, sport) amalga oshirilishi aniklanadi;
ye) kuzatishning shakli (yakka, gurux, jamoa) tanlanadi;
yo) kuzatilganlarni kayd kilib borish vositalari (kundalik, suxbat daftari, kuzatish varakasi, magnitafon, videomagnitafon) tayyorlab kuyiladi. Kuzatish orkali turli yoshdagi odamlarning dikkati, xis-tuygulari, asab tizimining tashki ifodalari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulk-atvori, nutk faoliyati kabilar urganiladi. Ammo uta murakkab ichki kechinmalar, yuksak xissiyotlar, tafakkur, mantikiy xotira va akd zakovatni tadkik ztishga bu metodning imkoni yetmaydi.
Tashki kuzatishda ba’zan tafakkur buyicha xam ma’lumotlar olish mumkin. Ish ustidagi kayfiyatni, chexradagi tashvish va iztirobni, sinchkovlik kabi ruxiy xolatlarni kuzatib, tafakkurdagi uzgarishni aniklash mumkin.
Bundan tashkari kulning titrashi, asabiylashish, nutkning buzilishi xam insonning ruxiyatidagi uzgarishlar buyicha ma’lumotlar beradi. Psixologiyada uz-uzini kuzatish, ya’ni interospeksiya metodidan xam foydalaniladi, lekin bu psixologiyaning ilmiy b^lmagan metodi xisoblanadi.
Tajriba yoki eksperiment metodi – uz navbatida tabiiy va laboratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy tajriba metodlarining ilmiy asoslarini 1910 yilda rus psixologi A.F.Lazurskiy tomonidan ishlab chikilgan. U kichik maktab yoshidagi bola shaxeining shakllanishini urganish makradida ushbu metodni kullagan. Tabiiy metoddan ishlab chikarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, ukituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik uzgarishlari, uzaro munosabaglari, ish kobiliyatlari, mutaxassislikka yarokdiligi muammolarini xal kilish jarayonida foydalanish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitda inson psixikasini urganishdan sinaluvchilarning uzlari bexabar bulishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadkikot maksadiga muvofikdashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir utkazish, kundalik mexnat doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada esa moddiy maxsulot ishlab chikarish samaradorligini oshirishga karatilishi lozim.
Tabiiy eksperiment metodi sirtdan kuzatish metodidan keskin fark kiladi. Sirtdan kuzatish metodida biror psixik jarayonni kuzatayotgan kishi usha jarayon kanday yuz bersa, shu xolicha tekshiraveradi, lekin bu jarayonning namoyon bulishiga aralashmaydi, ya’ni psixik jarayonni yuzaga keltiruvchi sharoitni uzgartirmaydi. Tabiiy eksperiment metodidan foydalanganda esa tekshiruvchi urganilayotgan biror psixik jarayonni uzi vujudga xeltiradi. lekin uni tekshirilayotgan odam uchun tabiiy bir sharoitda va unga sezdirmasdan utkazadi.
Laboratoriya (klinika eksperimenta metodining (1879 yili V.Vunt kiritgan) asosiy xususiyati, shundan iboratki, bunda urganilishi lozim bulgan psixik jarayonlarning (masalan idrok, dikkat.xotira kabi) kanday sharoitda kachon yuz berishini kutib utirmasdan tekshiruvchi kishi (eksperimentator) sinalayotgan odamda shu jarayonlarni maxsus tarzda ishga soladi. Bundan tashkari laboratoriya eksperimenti sharoitida eksperimentator urganayotgan xar bir psixik jarayonni xoxlagan marta, ya’ni takror-takror yaxshilab sinab kurishi mumkin. Bu murakkab psixik jarayonlarning tabiatini urganishda katta kulaylik tugdiradi. Birinchidan, istalgan psixik jarayonni xoxlagan paytda yuzaga keltirish vaktni tejash imkonini bersa, ikkinchidan xar bir psixik jarayonni takror-takror yuzaga keltirib, sinchiklab urganish bu jarayonlarning konuniyatlarini aniklash imkoniyatini beradi.
Shuni esdan chikarmaslik kerakki, laboratoriya eksperimenta metodi bilan turli yoshdagi insonlarning psixik jarayonlari urganiladigan bulsa, eksperimentni tayyorlash va utkazishda ularning yosh xususiyatlarini xisobga olish kerak.
Psixik jarayonlarning moddiy, ya’ni nerv-fiziologik asoslarini xam laboratoriya eksperimenti yordami bilan tekshiriladi. Psixik jarayonlarning nerv-fiziologik asoslarini aniklashda akademik I.P.Pavlovning shartli reflekslar metodi juda katta axamiyatga ega. Xozirgi vaktda bu metod bolalarning usishini tekshirishda xamda birinchi va ikkinchi signallar tizimlari urtasidagi uzaro munosabatlarni tekshirishda keng kullanilmokda.
Laboratoriya eksperimenti metodi eng anik metod sifatida psixologiya fanining tarakkiyoti uchun katta axamiyatga ega. Lekin labarotoriya eksperiment metodining xam ma’lum kamchiligi mavjud. Bu kamchilik shundan iboratki, laboratoriya sharoitida utkazilayotgan tekshirish xech vakt ma’lum sun’iylikdan xoli bulmaydi. Tekshirilayotgan odamga xech narsa deyilmasa xam, bari bir laboratoriya sharoitining uzi tekshirilayotgan odamning tabiiy psixik xolatiga ta’sir kiladi. Binobarin, bu narsa uz navbatida tekshirish natijalariga salbiy ta’sir kiladi. Ana shuni nazarda tutib, laboratoriya eksprementi yordami bilan kulga kiritilgan natijalarni ba’zan boshka metodlar yordami bilan tekshirib kurit lozim buladi. Laboratoriya eksperimenti metodi maxsus xona va turli asboblar bilan boglik bulganligi sababli bu metoddan ayrim sharoitlarda foydalanish imkoniyati bulmaydi. Shuning uchun psixologiya fanida laboratoriya eksprementi bilan bir katorda tabiiy eksperiment metodidan xam keng foydalaniladi.
Eksperiment – bu metod bir uzgaruvchi maksadga yunaltirilgan jarayon bulib, natijani uzgarishini kuzatishdan iborat. Eksperiment psixik xodisalarning uzgarishining asosiy metodlaridan biri bulib, bu tekshiruvchining tekshiriluvchi psixikasining ayrim tomonlariga ta’sir kilishi va faoliyat sharoitlarini maksadga muvofik uzgartirishi orkali amalga oshiriladi. Psixologiyada eksperimentning ikki asosiy turi mavjud; laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimentida ruxiy xodisalar maxsus jixozlangan xonalarda aloxida asbob – uskunalar yordami bilan urganiladi. Tabiiy eksperimentda ruxiy xodisalar odatdagi tabiiy faoliyat (uyin, ukish, mexnat) sharoitlarida yaratilib, tekshiriluvchi tomonidan kiritilgan eksperimental uzgarishlarning psixik faoliyatning ma’lum tomonlariga kilgan ta’siri tekshiriladi. Eksperimentning xar ikkala turida xam urganilayotgan ruxiy xodisaning mikdor va sifat kursatkichlari anikdanadi.
Eksperiment metodining afzalliklari kuyidagilarda namoyon buladi:
1. Urganilayotgan psixik jarayonlarni keltirib chikaruvchi sharoitni yaratish mumkin.
2. Tajribani kup marotalab takrorlash mumkin.
3. Oddiy bayonnoma yuritish imkoni mavjud.
4. Eksperiment natijalariga kuzatilayotganlarga nisbatan bir xil templi va bir xil sonlidir.
Eksperiment metodining kamchiligi kuyidagilarda kuzga tashlanadi:
1. Jarayondatabiiylikning yukligi.
2. Odam shaxsiyatida yaxlitlik kurinishining yukligi.
3. Maxsus texnik asbob-uskunalarga karamlik.
4. Urganilayotgan reallikni tabiiyligidan ajralib kolganligi va boshkalar.
Shakllantiruvchi eksperiment ayrim xolatlarni anikdashdan tashkari ularni uzgartirishga xizmat kiladi. Masalan, maktab ukuvchilarini uzlashtirishini pastligi ularning yukori xavotirlanishi bilan boglikdigini aniklab, ular bilan uziga ishonch uygotuvchi trening mashguloti utkaziladi va bu shakllantiruvchi eksperiment deyiladi. Bu eksperiment uchun aprobatsiya bu ukuv metoddir. Aprobatsiyadan sung u dastur nomini oladi. Shakllantiruvchi eksperiment individual yoki guruxda kiska muddatda yoki davomiy uzok muddatda ugkazilishi mumkin. Shakllantiruvchi eksperiment validlik, ishonchlilik, standartizatsiya kabi talablarga javob berishi kerak.
Aniklovchi eksperiment ilmiy tekshirishda urganilishi zarur bulgan muayyan psixik xodisalarning tekshiriluvchida kay darajada mavjudligini anikdash maksadida tashkil kilinadigan eksperiment. Aniklovchi eksperiment dalillarni xosil kiluvchi, tarkib toptirish uchun asos bulib xizmat kiladi. Masalan, boshlangich sinf ukuvchilarida xarakter xususiyatlarini anikdashga karatilgan eksperiment.
Yordamchi metodlar
Suxbat metodi – bilan inson psixikasini urganishda foydalanildi. Uning maksadi va vazifasi belgilanadi. Suxbatning obekti va subekta tanlanadi, mavzu utkaziladigan vakti aniklanadi, yakka shaxslar, gurux va jamoa bilan utkazish rejalashtiriladi, urganilayotgan narsa bilan boglik savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suxbatning bosh maksadi ma’lum bir vaziyat yoki muammoni xal kilish jarayonida inson psixikasidagi uzgarishlarni urganishdir. Suxbat orkali turli yoshdagi odamlarning tafakkuri, akl-zakovati, xulk-atvori, kizikishi, bilim saviyasi, e’tikodi, dunyokarashi, irodasi tugrisidagi ma’lumotlar olinadi. Suxbat chogida uzaro izchil boglangan savollar beriladi.
Faoliyat maxsulini taxlil kilish metodi. Inson xotirasi, tafakkuri, kobiliyati va xayolining xususiyatlarini anikdash maksadida bu metod faoliyat psixologiyasida keng kullaniladi. Bolalar chizgan rasmlar, yasagan uiinchoklar, modellar, yozgan she’rlarini taxlil kilish orkali ularning mantikiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va adabiy kobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallarni kullash mumkin. Mazkur metoddan foydalanishda maxsulotni yaratgan shaxe bevosita ishtirok etmaydi. Obekt bilan subekt urtasida mulokot urnatish uchun shaxsning psixikasi tugrisida sirtdan ma’lum xukm, xulosa chikaryladi.
Ijodiy faoliyat maxsullarini taxlil kilish orkali bolalar, ukuvchilar, talabalar, konstruktorlar, olimlar, xunarmandpar, ishchilar psixik xususiyatlari tugrisida ma’lumotlar tuplash mumkin. Lekin insondagi psixik uzgarishlar kamol topish va ularning kechishini ifodalovchi materiallar yigish uchun bu metodning uzi yetmaydi. Shuning uchun inson psixikasini urganish maksadida boshka metodlardan xam foydalanish maksadga muvofikdir.
Test metodi. “Test” inglizcha suz bulib si nash tekshirish demakdir. Shaxsning akdiy usishini, kobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini tekshirishda kullaniladigan kiska standart masala, topshirik test deb ataladi. Test ayniksa, odamning kanday kayebni egallashi mumkinligi, kasbga yarokliligi yoki yaroksizligini, iste’dodlilar va akdi zaiflarni aniklashda keng kullaniladi. Test metodining kimmati tajribaning ilmiylik darajasiga tekshiruvchining maxoratiga va kizikishiga, yigilgan psixologik materiallarning obektivligi va ularni ilmiy taxlil kilishga boglikdir.
1905 yildan fransuz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning akdiy usishi va iste’dod darajalarini ulchash imkoniyati borligi goyasini ilgari surgandan keyin psixologiyada test metodi kullana boshladi.
Biografiya (tarjimai hol) metodi – inson psixikasini tadkik kilish uchun uning xayot faoliyati, ijodiyoti tugrisidagi ogzaki va yozma ma’lumotlar muxim axamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai xoli, xotiralari, esdaliklari, uzgalar ijodiga bergan baxrlari, takrizlari aloxida urin egallaydi. Shu bilan birga uzgalar tomonidan tuplangan tarjimai xol xakidagi materiallar, esdaliklar, xatlar, rasmlar, tavsiflar, baxolar, magnitafon ovozlari, fotolavxalar, xujjatli filmlar urganilayotgan shaxeni tulikrok tasavvur etishga xizmat kiladi.
So‘rovnoma metodi – psixologiyada keng kullaniladigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari narsa va xodisalarga munosabatlari urganiladi. Surovnoma odatda 3 xil tuzilishda buladi. Ularning birinchisi, anglangan motivlarni anikdashga muljallangan savollzrdan tuziladi. Ikkinchi xilida xar bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi turida sinaluvchiga yozilgan tugri javoblarni ballar bilan baxolash tavsiya etiladi. Surovnomadan turli yoshdagi odamlarning layokatlarini, muayyan soxaga kizikishlari va kobiliyatlarini, uziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniklashda foydalaniladi.
Sotsiometrik metod. Bu metod kichik gurux a’zolari urtasidagi bevosita emotsional munosabatlarni urganish va ularning darajasini ulchashda kullaniladi. Bunga Amerikalik sotsiolog Dj.Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan gurux a’zolarining bir-birlari bilan munosabatini anikdash uchun uning kaysi faoliyatda kim bilan birga katnashishi suraladi. Olingan malumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi mikdor kursatkichlar guruxdagi kishilarning shaxslararo munosabatlari tugrisida tasavvur xosil kiladi. Bu ma’lumotlar guruxiy munosabatlarning tashki kurinishini aks ettiradi.
