Behruzbek Hamidov
(Shmishek so`rovnomasi)
SHaxs aksentuatsiyasiga tashxis qo`yish uchun mo`ljallangan so’rovnoma. So`rovnomaning ilmiy asosi K.Leongardning “SHaxslar aksentuatsiyasi” kontsepsiyasi. Shaxs xususiyatlari asosiy va qo`shimchalarga bo`linadi. Asosiy xususiyatlari shaxsning negizini tashkil etadi. Asosiy xususiyatlar bo`rtib chiqqan bo`lsa xarakter aksentuatsiyalangan hisoblanadi. K.Leongard ta’biri bilan asosiy xususiyatlar bo`rtib chiqqan shaxs “Aksentuatsiyalangan” deyiladi. “Aksentuatsiyalangan shaxs” atamasi psixopatiya va norma oralig’ida joylashgan. Aksentuatsiyalangan shaxslar patologik shaxslar emas, lekin nomaqbul ta’sirlar natijasida aksentuatsiya patologik tus olib shaxs strukturasini vayron qilishi mumkin.
So`rovnoma 10 shkaladan iborat, K.Leongardning aksentuatsiyalangan shaxslarning 10 tipiga asoslanib tuzilgan 88 savollarga “ha” yoki “yo`q” deb javob berish kerak.
Ko`rsatma: “Shaxsingizni turli tomonlariga tegishli 88 savolga javob berishingizni taklif etamiz. “Ha” degan javob o`rniga +, “Yo`q” degan javob o`rniga – belgisini qo`ying. Uzoq o`ylamasdan tez javob bering.
Savolnoma. Bolalar varianti.
1.Odatda sening kayfiyating chog’, ko`ngling tinch?
2. Sen xafa bo`lishing osonmi?
3. Yig’lab yuborishing osonmi?
4.Ishingda xato bor yo`qligini takror – takror tekshirasanmi?
5.Sinfdoshlaringdek kuchlimisan?
6.Kayfiyating xursanchilikdan xafalikka o`tishi va xafalikdan xursandichilikka o`tishi osonmi?
7.O`yinlarda bosh bo`lishni yoqtirasanmi?
8.Biror sababsiz hammadan ranjib yurgan kunlaring bo`ladimi?
9.Jiddiy odammisan?
10.O`qituvchi bergan topshiriqlarni vijdonan bajarishga intilasanmi?
11.Yangi o`yinlarni ixtiro qila olasanmi?
12. Birovni xafa qilsang tez esingdan chiqadimi?
13. O`zingni rahmdil deya olasanmi?
14.Xatni pochta qutisiga tashlab, tirqishda osilib qolmadimikan deb, qo`ling bilan paypaslab ko`rasanmi? .
15.Maktabda, sport seksiyada, to`garakda hammadan yaxshi bo`lishga harakat qilasanmi?
16. Bolalikda momoqaldiroqdan, itdan qo`rqqanmisan?
17. Bolalar seni o`ta tirishqoq va sarishta deb hisoblaydilarmi?
18. Seni kafiyating maktab va uy yumushlarga bog’liqmi?
19.Tanishlaringni ko`pchiligi – seni yaxshi ko`radi deb aytsa bo`ladimi?
20 Ko` ngling notinch bo` lib turadimi?
21 Odatda sen ma`yusmisan?
22 Kulfatda o`ksinib yig’laganmisan?
23 Bir joyda turish sen uchun qiyinmi?
24. Senga nisbatan adolatsizlik qilishsa, haq-huquqing uchun kurashasanmi?
25. Ragatkadan mushuklarga tosh otganmisan?
26. Qiyshiq osilgan dasturxon yoki parda seni g’ashingga tegadimi?
27.Bolaligingda uyda yolg’iz qolishdan qo`rqqanmisan?
28. Sababsiz shodon yoki ma’yus bo`lganmisan?
29.Sinfda yaxshi o`quvc1hilardanmisan?
30.Sen tez-tez sho`xlik, tentaklik qilasanmi?
31. Jaxling chiqishi osonmi?
32.Ba’zan o`zingni juda baxtli his etasanmi?
33. Bolalarni kuldirib shodon qila olasanmi?
34. Odamga tik qarab u haqida o`ylagan narsalarni ochiq ayta olasanmi?
35. Qondan qo`rqasanmi?
36.Maktab topshiriqlarini ishtiyoq bilan bajarasanmi?
37.Adolatsizlikka ro`para bo`lgan odamlarni himoya qilasanmi?
38.Qorong’i, bo`sh xonaga kirish sen uchun yoqimsiz holatmi?
39. Diqqatni talab qilmaydigan, tez bo`ladigan ishdan ko`ra, senga shoshilmasdan diqqat bilan qilinadigan ishlar yoqadimi?
40.Odamlar bilan osongina tanishasanmi?
41.Badiiy kechalar, bayramlarda maroq bilan qatnashasanmi?
42. Uydan qochganmisan?
43. Bolalardan, o`qituvchilardan arazlab maktabga bormay qo`ygan kunlaring bo`lganmi?
44. Senga hayot og’ir tuyuladimi?
45. Omading yurishmaganda o`zingning ustingdan kulib qo`yishing mumkinmi?
46. Mojaro sababchisi sen bo`lmasang, yarashishga harakat qilasanmi?
47. Jonivorlarni yaxshi ko`rasanmi?
48. Uydan keta turib, biror kor – hol bo`lmaptimi deb, tekshirish uchun qaytganmisan.
49. Sen yoki sening qarindoshlaring bilan ba’zan biror- bir hodisa bo`ladigandek tuyuladimi?
50.Kayfiyating ob-havoga bog’liqmi?
51. Savolga javob bilsang ham, sinfda javob berishing qiyinmi?
52.Biror-bir kishidan arazlab,mushtlashib ketishing mumkinmi?
53.Bolalar o`rtasida bo`lish senga yoqadimi?
54. Biror narsani uddasidan chiqmasang, tushkunlikka tushasanmi?
55.O`yin yoki ishni tashkil qila olasanmi?
56.Yo`lda to`siqliklar uchrasa ham maqsad sari qat`iy intilasanmi?
57.Kinofil’m tomosha qilganingda, ma`yus kitob o`qiganingda yig’laganmisaii?
58. Biror-bir tashvish tufayli uyqing etmay yurganmisan?
59. Uy vazifani ko`chirishga berganmisan?
60. Kechqurun qorong’i ko`chadan bir o`zing o`tishdan qo`rqasanmi?
61.Har bir narsa o`z joyida bo`lishini tekshirasanmi?
62. YAxshi kayfiyat bilan uxlab, noxush holatda uyg’onganmisan?
63. Notanish bolalar bilan o`zingni erkin his etasanmi (yangi sinfda, oromgohlarda)?
64. Senda bosh og’rig’i bo`ladimi?
65. Tez tez kulasanmi?
66. Hurmat qilmagan odamlaring bilan shuni sezdirmay munosabat qura olasanmi?
67.Bir kunda ko`p ishlar qila olasanmi?
68. Senga nisbatan tez-tez adolatsiz bo`ladilarmi?
69.Tabiatni yaxshi ko`rasanmi? .
70. Uydan keta turib, uxlagani
yotayotganingda eshik yopiqligini chiroq o`chirilganligini tekshirasanmi?
71.Sen o`zingni qo`rqoq deb hisoblaysanmi?
72.Bayram dasturxoni yonida kayfiyating o`zgaradimi? .
73.Dramatik to`garakda qatnashasanmi, sahnada she`rxonlik qilishni yoqtirasanmi?
74. Biror-bir sababsiz, kayfiyating buzilib hech kim bilan gaplashging kelmay yurganmisan?
75.Kelajak haqida o`ylasang, kayfiyating ma’yus bo`ladimi.
76. Kayfiyating sababsiz shodlikka o`tib ketadimi?
77. Mexmonlarni gapga solib, ko`nglini ovlab bilasanmi?
78 Xafa bo`lishing, g’ashliging uzoq davom etadimi?
79 Do`stlaring kulfatga duchor bo`lsalar, sen qattiq iztirob chekasanmi?
80 Daftarda xato qilsang varaqni qaytatdan ko`chirasanmi?
81 O`zingni gumonsirovchi deb(ishonqiramaydigan)hisoblaysanmi?
82.Tez-tez uyquda bosinqirasanmi?
83. Mashina tagiga yoki derazadan o`zingni tashlash xoxishi bo`lganmi?
84. Atrofdagilar shodu xurram bo`lsalar, sen ham xursand bo`lasanmi?
85. Noxush hodisalarga duchor bo`lsang, ularni bir muddat esingdan chiqarib, ular haqida o`ylamay olasanmi?
86. O`zing-o`zingdan kutmagan hatti – harakatlar qilib qo`yasanmi?
87.Odatda sen kamgap, indamasmisan?
88. Dramatik to`garakda qatnashganda rolga berilib, o`zingning boshqachaliging, sahnadagidek emasliging esingdan chiqib ketishi mumkinmi?
Savolnoma.
(Yoshi kattalar uchun)
1. Kayfiyatingiz ko`pincha shodon va beparvomi?
2.Xafagarchilikka beriluvchanmisiz?
3 .Ba’zan tezda yig’lab yuborganmisiz?
4.Qilayotgan ishlaringizda o`zingizni doimo haq deb hisoblaysizmi va shunga ishonch hosil qilmaguncha tinchlanolmaysizmi?
5. Bolalikka qaraganda hozir ancha dovyurakmisiz?
6. Sizning kayfiyatingiz sevinch ichiga sig’maydigan darajadan to chuqur qayg’ugacha o`zgarishi mumkinmi?
7. Davrada diqqat markazda bo`lasizmi?
8. Hech bir asossiz g’azablanib, achchiqlanib hech kim bilan gaplashishni istamay yurgan kunlaringiz bo`ladimi?
9. Siz jiddiy odammisiz?
10.Kuchli to`lqinlanishingiz mumkinmi?
11. Tadbirkormisiz?
12. Sizni xafa qilsalar esdan chiqarasizmi?
13.Ko`ngli bo`sh odammisiz?
14. Pochta qutisiga xatni tashlagandan keyin tirqishda osilib qolmaganini tekshirishga harakat qijasizmi?
15.Ishni doimo ipidan ignasigacha bajarishga intilasizmi?
16.Bolalikda itlardan yoki momaqaldiroqdan qo`rqqanmisiz?
17. Boshqa odamlar bir – biriga talabchan emas deb hisoblaysizmi?
18. Kayfiyatingiz hayotiy voqea va kechinmalarga judayam bog’liqmi?
19. Tanishlaringiz bilan doimo ochiqdan – ochiq munosabatda bo`lasizmi?
20.Kayfiyatingiz tez-tez tushkunlikda bo`ladimi?
21. Bundan oldin asablaringiz susayganmi?
22. Kuchli bezovtalik yoki ehtirosli intilishlar bo`lib turadimi?
23.Uzoq vaqt stulda o`tirish siz uchun qiyinmi?
24. Sizga nisbatan adolatsizlik qilinsa, manfaatlaringiz uchun kurashasizmi?
25.Odam o`ldirib bilarmidingiz?
26. Qiyshiq osilgan parda yoki notekis yoyilgan dastarxon shunchalik g’ashingizga tegadiki, o`sha zahoti to`g’rilab qo`yishni istaysiz.
27.Bolalikda uyda yolg’iz qolganda qo`rquv his etganmisiz?
28. Kayfiyatingiz tez-tez asossiz o`zgarib turadimi?
29.O`z faoliyatingizga doimo tirishqoqlik bilan yondashasizmi?
30.Jahlingiz tezmi?
31.Cheksiz shodu hurramlikka berilib bilasizmi?
32. Xursandchilik hissiga butkul singa olasizmi?
33.Quvnoq tadbirlarni o`tkaza olasizmi?
34. Odatda o`z fikringizni odamlarga ochiq-oydin aytib bera olasizmi?
35.Qonni ko`rsangiz sizga ta’sir qiladimi?
36.Katta mas’uliyat bilan bog’liq ishlar sizga yoqadimi?
37.Adolatizlikka duchor bo`lgan odamni himoya qiladigan odatingiz bormi?
38.Qorongg’i erto`laga kirishga qiynalasizmi?
39. Qora mehnatni ham o`zingiz yaxshi ko`rgan ishdek astoydil va shoshilmasdan bajarasizmi?
40.Siz muloqotchanmisiz?
41.Maktabda she`rxonlikni yoqtirarmidingiz?
42.Bolalikda uydan qochganmisiz?
43.Siz uchun hayot og’ir narsadek tuyuladimi?
44.Ishga borolmaydigan darajada asablaringizni charchatgan mojaro va ko`ngilsizliklar bo`lganmi?
45.Muvaffaqiyatizlikda yumorni yo`qotmaydigan odam desa bo`ladimi sizni?
46.Sizni haqorat qilgan odam bilan yarashish uchun o`zingiz birinchi qadam qo`yasizmi?
47. Hayvonlarni yaxshi ko`rasizmi?
48. Siz uchun ishda yoki uyda biror-bir noxushlik ro`y bersa u erdan ketasizmi?
49.O`zingiz yoki qarindoshlaringiz bilan biror-bir baxtsizlik sodir bo`ladi degan noaniq hislar sizni xavotirga soladimi?
50.Kayfiyat ob-havoga bog’liq deb hisoblaysizmi?
51.Ko`p tomoshabinlar oldida sahnaga chiqishga qiynalasizmi?
52.Sizni atayin qo`pol holda jahlingizni chiqarishsa, o`zingizni yo`qotib, qo`lingizga erk bera olasizmi?
53.Muomala-muloqotda ko`p bo`lasizmi?
54.Biror narsadan ko`nglingiz qolsa tushkunlikka tushasizmi?
55.Tashkilotchilik ishlari sizga yoqadimi?
56.Yo`lingizda ko`p to`sqinliklar paydo bo`lsa ham maqsadingizga astoydil intilasizmi?
57.Kinofil’m tomoshasiga chunonam berilasizki, ko`zingizga yosh qalqib ketadi?.
58. Agar kun bo`yi o`z kelajagingizni yoki biror- bir muammoni o`ylagan bo`lsangiz uyqungiz etolmay qiynalasizmi?
59. Maktab chog’ida o`rtog’laringizdan uy vazifasini ko`chirganmisiz?
60. Kechasi qabristonga borishga qiynalasizmi?
61 Uyda har bir narsa o`z joyida bo`lishini diqqat bilan nazorat qilasizmi?
62. Yaxshi kayfiyatda uyquga ketib, lekin ko`ngli g’ash bo`lib uyg’ongan bir necha soat shu ahvolda bo`lganmisiz?
63. YAngi vaziyatga oson moslasha olasizmi?
64. Bosh og’rig’iga moyilligingiz bormi?
65. Tez-tez kulasizmi?
66. Chin munosabatingizni oshkor etmasdan odamlarga xushmuomalali bo`la olasizmi?
67. Sizni chaqqon va harakatchan desa bo`ladimi?
68.Nohaqlikdan qattiq iztirob chekasizmi?
69. Sizni tabiatni chin ko`ngildan sevuvchilardan desa bo`ladimi?
70. Uxlash yoki chiqib ketish oldidan gaz, svet o`chganini, eshik yopiqligini tekshiradigan odatingiz bormi?
71.Qo`rqoqmisiz?
72.Ob’ektiv sabablar bo`lmasa ham ba’zan boshingiz osmonga etgandek his qilasizmi?
73.Yoshlikda badiiy havaskorlik, teatr to`garaklarida qatnashishni yoqtirarmidingiz?
74.Uzoq-uzoqlarga tikilib turasizmi?
75.Kelajakka pessimistik munosabatdamisiz?
76.Kayfiyatingiz qisqa muddat ichida yuksak xursandchilikdan chuqur qayg’ugacha o`zgarishi mumkinmi?
77.Do`stlar davrasida sizning kayfiyatingiz oson ko`tariladimi?
78. Qahr-g’azabingiz uzoq davom etadimi?
79. Boshqa odam baxtsizlikka duchor bo`lsa, siz qattiq iztirob chekasizmi?
80. Maktab davrida daftarni varag’iga dog’ tushsa shu varag’ni qayta ko`chiradigan odatingiz bormidi?
81. Sizni ko`proq ehtiyotkor va ishonqiramydigan odam desa bo`ladimi?
82. Siz tez-tez bosinqirab qo`rqinchli tushlar ko`rasizmi?
83. O`zingizni poyezd tagiga yoki derazadan tashlash fikri paydo bo`lganmi?
84.Quvnoq muhitda siz ham shodu-hurram bo`lasizmi?
85.Mushkul muammolarni oson chetga surib, ular haqida o`ylamay olasizmi?
86.Jahlingiz chiqsa o`zingizni idora qilishda qiynalasizmi?
87. Indamaslikni ma’qul ko`rasizmi (ha) yoki sergapmisiz (yo`q).
88. Spektaklda qatnashishga to`g’ri kelsa, rolga to`liq kirib o`zingizni esdan chiqara olasizmi?
KALIT
Savolga javob kalit bilan to`g’ri kelsa, javobga 1 ball beriladi.
- Namoyishkorona tip:
+: 7, 19, 22, 29, 41, 44, 66, 73, 85, 88
- : 51
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Botib qoluvchi tip:
+: 2, 15, 24, 34, 37, 56, 68, 78, 81
- : 12, 46, 59.
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Pedantik tip
+: 4, 14, 17, 26, 39, 48, 58, 61, 70, 80, 83
– : 36.
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Qo`zg’aluvchan tip:
+: 8, 20, 30, 42, 52, 74, 64,86.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Gippertimik tip
+: 1, 11, 23, 33, 45, 55, 67, 77,
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Distimik tip:
+: 9, 21, 43, 75, 87.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Xavotirlanuvchi tip:
+: 16, 27, 38, 49, 60, 1, 82.
– : 5.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Affektiv – ekzaltatsiyalangan tip:
+: 10, 32, 54, 76.
javoblar jami 6 ga ko`paytirilsin.
- Emotiv
+: 3, 13, 35, 47, 57, 69, 79.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- TSiklotim tip:
+: 6, 18, 28, 40, 50, 62, 72, 84.
javoblar jami 3 ga
ko`paytirilsin.
Ko`paytiruvlardan so`ng ballar jami maksimum – 24. Ba`zi manbalarga ko`ra 12 baldan yuqori ko`rsatkich aksentuatsiya belgisi hisoblanadi.
Boshqalar, savolnomani amaliyotda qo`llash asosida 15 balldan 19 ballgacha bo`lgan ko`rsatkich u yoki bu aksentuatsiya tipiga tendensiya borligi haqida so`z yuritadilar va faqat 19 balldan yuqori ko`rsatkich xarakteri aksentuatsiyalangan deb ko`rsatadi. Olingan ko`rsatkichlar “shaxsning aksentuatsiyalangan profili” namoyon etilishi mumkin.
Bu test bo`yicha ko`pchilikning ko`rsatkichlari o`rta me’yordan chetga chiqmaydi. Sizni natijangiz 19 balldan yuqori bo`lmasa, gap sizning shaxsingiz aksentuatsiyasi haqida emas, faqatgina xarakter va temperamentning alohida xususiyatlari haqida bo`ladi. SHu bois biror – bir aksentuatsiyaning tavsifini o`zingizni shaxsiy tavsifnomangiz deb qabul qilmang. esda tuting, psixologiyada shaxsning yaxshi yoki yomon xususiyatlari yo`q. Sizni boshqalardan yoki boshqalarni sizdan farqlaydigan individual xususiyatlar bor xolos. Sizning kayfiyatingiz, ruhiyatingiz, ba`zan shu xususiyatlarning qanday qabul qilishingizdan, boshqalarga zarar etkazmasdan o`zingizni foydangizga ishlata bilishingizga bog’liq. Psixologik nuqtai nazaran yaxshi va yomon xususiyatlar bo`lmaydi degan printsipga asoslansak “ayb qilma”degan jumlani tushunishimiz mumkin.
Leongard tomonidan belgilangan aksentuatsiyalangan haxslarning 10 tipi 2 guruhga bo`lingan: xarakter aktsentuatsiyasi (namoishkor, pedantik, botib qoluvchi, qo`zg’aluvchi) va temperament aktsentuatsiyasi (gipertimik, distimik, xavotir-qo`rquvchan, tsiklotimik, affektiv, emotiv)
1. Namoishkor tip: harakatchan, chaqqon, odamlar bilan munosabat o`rnatishi oson, o`ziga nomaqbul bo`lgan holat va hodisalarga e`tibor bermaydigan (siqib chiqazish qobiliyati) yolg’on gapirish, maqtanchoqlik, manmanlik, kibr – havoga berilish bu shaxsga xos. Boshqalar ustidan hukmronlik qilish, boshqalar tomonidan tan olinishi, odamlar diqqat-e`tibori markazida bo`lish, o`zi haqida maqtov va olqishlar eshitishni yoqtiradigan odam. Odamlar bilan murosaa qilish yuqori darajada, kayfiyati tez o`zgaruvchan, lekin hissiyotlari chuqur emas va shaxslararo ziddiyatlarning sababchisi. CHeksiz xudbin, izzattalab, olqishni sevuvchi. Birovlarning maqtovga sazovor bo`lishini ko`rolmaydigan. Davralarda diqqat markazda bo`lish asl maqsadi. O`z- o`ziga baho berishi haqiqatdan yiroq. Boshqalarni g’ashiga tegish darajasida o`ziga yuqori baho beradi, doimiy tarzda mojarolar uyushtiradi, lekin o`zini qat`iy himoya qiladi. Siqib chiqazish qobiliyati patalogik bo`lib, o`zi bilishni istamaydigan narsani butkul esidan chiqazishi mumkin. SHu bois yolg’on gapirishda o`zini erkin tutadi. YOlg’on gapirayotgani yuzida aks etmaydi, chunki uningcha bu gap haqiqat. Binobarin, yolg’onni dildan his etmaydi yoki chuqur yondashmaydi, shuning uchun vijdoni qiynalmaydi. CHiroyli g’oyalari bilan boshqalarni ergashtira olish qobiliyatiga ega.
2. Botib qoluvchi tip: bu shaxs kamgap, muloqotchanligi sust, pand- nasihat qilishni sevuvchi. Ko`pincha boshqalarning o`ziga bo`lgan munosabatini nohaq deb iztirob chekadi. SHu bois odamlarga nisbatan sergak va ishonqiramaydigan, tez xafa bo`ladigan, ko`ngli nozik, gumonsurovchi, qasdini olmay qo`ymaydigan, xafagarchilikdan chiqa olmaydigan. Boshqalarni mensimay tez- tez mojarolar sababchisi bo`ladi. Izzattalabligi avj olib o`z manfaatlarini qat`iy himoya qiladi. o`z bilganidan qolmaydigan, har bir ishda yuksak ko`rsatkichlarni qo`lga kiritishga harakat qiladi, o`z maqsadiga erishishda tinimsiz. Haqparast, rashkchi, hadiksirovchi. Affektga moyillik- asosiy xususiyati. Motorika, tafakkur, affektlarning namoyon bo`lishi inert.
3. Pedantik tip: Psixik jarayonlari inert, vazmin, psixologik travmadan uzoq muddat chiqa olmaydigan. Mojarolarda kamdan-kam qatnashib, ko`pincha passiv tomonda bo`ladi. Biror-bir tartib buzilgudek bo`lsa qattiq hayajonga tushadi. Xizmat jarayonida qat`iy byurokrat, atrofdagilarga ko`p rasmiy talablar qo`yadi. Saranjom-sarishta, ozoda, tozalikka alohida e`tibor beradi, mayinkor. ishga vijdonan yondoshadi, rejaga qat`iy rioya qiladi, hatti – harakatlari og’ir, bosiq, ishning yuqori darajadagi sifatini ko`zlaydi, o`zini qayta-qayta tekshiradi, bajarilgan ishni to`g’riligidan shubhalanadi. Rasmiyatchi. Liderlikni boshqalarga berib yuboradi.
4. Qo`zg’aluvchan tip. Boshqaruvdagi etishmovchilik, mayl va ishtiyoqlar nazorati sust bo`lib fiziologik ehtiyojlar shashti yuksak bo`ladi. YUqori darajadagi impul’siv, instinktiv, qo`pol, badqovoq, jahldor, janjalkash, mojaro va ziddiyatlarni ko`pincha o`zi uyushtiradi va aktiv qatnashadi. Arzimas narsaga tutaqib ketib, jamoada chiqisholmay, ish joyini tez- tez almashtirib turadi. Muomala – muloqotda murosa qilishi juda past, verbal va noverbal feaktsiyalari sust. Biror – bir mehnat, faoliyat bu shaxs uchun qiziqarli emas, majbur bo`lganidan ishlaydi, o`qishda qunt yo`q, ertani o`ylamay, shu kun bilan yashab ko`proq ko`ngilxushlikni ko`zlaydi. YUksak impul’sivlik yoki hayajon reaktsiyasini o`chirish qiyin, shu bois atrofdagilar uchun xavfli. Hukmini o`tkazishni yaxshi ko`radi va atrofiga bo`ysunuvchan shaxslarni yig’adi.
5. Gipertimik tip. Bu shaxs chaqqon, muloqotchan, sergap, mimika va pantomimika rivojlanganligi bilan ajraiib turadi. Mey’ordan ortiqcha mustaqil, bazan sho`xIik qiladi, boshqalar bilan munosabatda psixologik distantsiyani noto`g’ri his etadi. Suhbatda boshlangan mavzuni qoldirib beixtiyor boshqa mavzuga o`tib ketadi. Tengdoshlar davrasini xush ko`radi, shovqin suron o`rnatib, ularni boshqarishga intiladi. Ko`pincha kayfiyati chog’, salomatligi yaxshi, uyqusi xotirjam, chehrasi ochiq, serharakat, ishtahasi karnay, kayfu safoga intiladi. Bu shaxs o`ziga baxo berishi baland, shodon, engiltak, shu bilan birga ishchan, tadbirkor, zeriktirmaydigan suhbatdosh. Tashabbuskor, boshqalarni ko`nglini ko`tara oladigan, serharakat. Haddan tashqari mustaqillika intilishi ziddiyatga sabab bo`lishi mumkin. Omadsizlik yoki qat`iy to`sqinlikka duchor bo`lsa badjahl va darg’azab bo`ladi. Axloqsiz hatti harakatlarga moyil, puxta o`ylanmagan rejalarni odamlarga tavsiya etadi. O`z vazifa va majburiyatlariga jiddiy munosabatda bo`lmaydi. Qat`iy intizom, bir maromdagi faoliyatga, yolg’izlikka bardosh berolmaydi.
6.Distimik tip. Bu shaxs jiddiyligi, tushkunlik kayfiyati, sustkorligi, irodasizligi bilan ajralib turadi. Kelajakka munosabati pessimistik, o`z o`zini baholashi past, muloqotchanligi past, indamas darajada kamgap. SHovqin suron davralardan yiroq bo`lishga harakat qiladi, uydan chiqishni yoqtirmaydigan individualist, turmush tarzi belgilangan chegaradan chiqmaslikka intiladi. Ko`pincha badqovoq, merov, hayotiy nuqson, kamchilikka ko`proq e’tibor beradi. Bu shaxslar vijdonli, do`stlarni qadrlaydigan va ularga bo`ysinadigan. Haqni nohaqdan tez ajrata oladigan. Fikr yuritishi tezligi sust.
7. Xavotirlanuvchi tip. Muloqotchanligi past, kafiyati mayus, qo`rquvchan, sergak, hadiksirovchi, o`ziga ishonqiramaydigan. Bu tipdagi bolalar ko`pincha qorong’ilikdan, hayvonlardan, yolg’iz qolishdan qo`rqadilar. SHo`x, chaqqon tengqurlaridan chetroqda bo`lishga harakat qiiadilar, tortinchoq va uyatchan. Imtihonlar, nazorat ishlari, tekshiruvlarni og’ir his etadi. Odatda sinf oldida javob berishdan tortinadi. YOshi kattalarning pand-nasixatlari ularning vijdonini qiynab gunohkorlik hissini uyg’otishi mumkin. Burch, ma’suliyat hissi ularda barvaqt shakllanadi, axloqiy va etik talablari juda yuksak. O`z-o`zini boshqalardan kam his etadi, o`z qobiliyatlarini keng namoyon kila oladigan faoliyat orqali shu hisni bekitishga harakat qiladi, bolaligidan ko`ngli nozik, tortinchoqligi ko`ngli tusagan odamlari bilan yaqinlashishiga xalal beradi. Atrofidagilarning munosabati bu shaxs uchun eng nozik muammo. Hazilni ko`tarolmaydi, nohaq ayblovlarga duchor bo`lsa o`zini himoya qila olmaydi. Ziddiyat va mojarolarga kamdan kam qatnashadi, muammoli vaziyatga tushib qolsa ko`mak va tayanch izlaydi. Iltifotli, o`ziga nisbatan talabchan, vazifalarni astoydil bajaradi. O`zini himoya qilolmasligi sabab tez-tez hazil-mazaxga duchor bo`ladi.
8. Affektiv – ekzaltatsiyalangan tip. Bu shaxs har narsadan hayratlanib, zavq- shavqga to`lib, yuzidan tabassum arimaydigan odam. Boshqalarda ko`tarinki kayfiyatga sabab bo`lmaydigan narsalar bu odam uchun xursandchilik va rohatlanish hissini uyg’otadi. Xursand bo`lsa boshi osmonga etgandek his etadi, xafa bo`lsa butkul tushkunlikka tushadi. Muloqotchanligi yuksak, ochiqtabiat, so`zamol. Bahslashishni yaxshi ko`radi, lekin to`qnashuvgacha olib bormaydi. Mojaro va ziddiyatlarda ham aktiv, ham passiv tomon bo`lishi mumkin. Do`st-yorlariga bog’lanuvchan, altruist, hamdardlik qila oladi, didli, hissiyotlari samimiy va yorqin. Panikyor, kayfiyati barqaror emas, shodu-xurramlikdan ma`yuslikka o`tishi oson, hatti – harakati keskin, labil psixika sohibi.
9. Emotiv tip. ekzoltatsiyalangan tipga yaqin, lekin namoyon bo`lishi seklnroq. Nozik tabiat, emotsional, xavotirlanuvchan, qo`rqoq, ko`p gapiradigan, nozik hissiyotlarga beriluvchan. Sahnada, fil’mlarda tajovuzkor hatti- harakatlarni ko`rsa, ta`sirlanib uzoq vaqt esidan chiqara olmaydi va uyqusi buziladi. Mojaro va ziddiyatlarda juda kam qatnashadi, xafa bo`lsa ichiga yutib, uniqib yuradi. Ma`suliyatii, burchni o`ta jiddiy his etadi, o`slmliklami o`stirish, jonivorlarni parvarish qilishni yaxshi ko`radi.Tabiatni asraydi.
10. Siklotim tip. Bu shaxsda gipertimik va distixnik holatlar almashib turadi.Kayfiyatida tez-tez davriy o`zgarishlar bo`ladi va tashqi hodisalarga bog’liq. Xursandchilikda gipertimiya xususiyatlari namoyon boladi: ko`p gapiradi, ishchanligi oshadi, har xil fikrlar, tashabbuskorligi oshadi, xafa bo`lsa tushkunlikka duchor boladi, hatti – harakati va fikrlashi sust boladi, o`zgalar bilan muomala usullari tez-tez o`zgarib turadi. O`spirinlik davrida tsiklotimik aktsentuatsiyaning ikki variantini kuzatish mumkin; tipik va labil sikloid. Tipik tsikloid bolaligida odatda gipertimga o`xshab ketadi, keyinchalik esa harakatsizlikni namoyon etadi, oldin oson bo`lgan narsalar, endi kuchli harakatlarni talab etadi. Oldiniga chaqqon bo`lgan endi harakatlari sust, uydan chiqmaydigan, ishtahasi buzilgan, uyqusiz yoki aksincha uyqisirab yuradigan bo`ladi. Tanbehlarga jahl bilan javob beradi, lekin ko`nglining tubida g’ashlik bo`lib dipresiyaga duchor bo`lishi mumkin. O`z joniga qasd qilish ehtimoli bor. O`qish jarayoni tekis emas, qoldirilgan materiallarini qiyinchilik bilan o`zlashtiradi, darslarga nisbatan o`zida nafrat uyg’otadi. Labil tsikloidlarda tipik tsikloidlarga nisbatan kayfiyat o`zgarish fazalari odatda qisqaroq, yomon kunlari sustkor va sokin emas, balki darg’azab kayfiyatga ega. Ko`tarinki kayfiyat davrida do`st orttirish va davralarda bo`lish ishtiyoqi bor. O`z – o`ziga baho berish kayfiyatiga bog’liq.
O`zingiz haqingizda nima bilasiz,
yoki shaxsingizning turli tomonlari?
(SHmishek so`rovnomasi)
tarj imon Hamroeva R. S
SHaxs aksentuatsiyasiga tashxis qo`yish uchun mo`ljallangan so rovnoma. So`rovnomaningilmiy asosi K.Leongardning “SHaxslar aksentuatsiyasi” kontsepsiyasi. SHaxs xususiyatlari asosiy va qo`shimchalarga bo`linadi. Asosiy xususiyatlari shaxsning negizini shkil etadi. Asosiy xususiyatlar bo`rtib chiqqan bo`lsa xarakter aksentuatsiyalangan hisoblanadi. K.Leongard ta’biri bilan asosiy xususiyatlar bo`rtib chiqqan shaxs “Aksentuatsiyalangan” deyiladi. “Aksentuatsiyalangan shaxs” atamasi psixopatiya va norma oralig’ida joylashgan. Aksentuatsiyalangan shaxslar patologik shaxslar emas, lekin nomaqbul ta’sirlar natijasida aksentuatsiya patologik tus olib shaxs strukturasini vayron qilishi mumkin.
So`rovnoma 10 shkaladan iborat, K.Leongardning aksentuatsiyalangan shaxslarning 10 tipiga asoslanib tuzilgan 88 savollarga “ha”yoki “yo`q” debjavob berish kerak.
Ko`rsatma: “SHaxsingizni turli tomonlariga tegishli
88 savolga javobberishingizni taklif etamiz. “Ha”
degan javob o`rniga +, “Yo`q” degan javob o`rniga – belgisini qo`ying. Uzoq o`ylamasdan
tez javob bering.
Savolnoma. Bolalar varianti.
1.Odatda sening kayfiyating chog’, ko`ngling tinch?
2. Sen xafa bo`lishing osonmi?
3. Yig’lab yuborishing osonmi?
4.Ishingda xato bor yo`qligini takror – takror tekshirasanmi?
5.Sinfdoshlaringdek kuchlimisan?
6.Kayfiyating xursanchilikdan xafalikka o`tishi va xafalikdan xursandichilikka o`tishi osonmi?
7.O`yinlarda bosh bo`lishni yoqtirasanmi?
8.Biror sababsiz hammadan ranjib yurgan kunlaring bo`ladimi?
9.Jiddiy odammisan?
10.O`qituvchi bergan topshiriqlarni vijdonan bajarishga intilasanmi?
11.YAngi o`yinlarni ixtiro qila olasanmi?
12. Birovni xafa qilsang tez esingdan chiqadimi?
13. O`zingni rahmdil deya olasanmi?
14.Xatni pochta qutisiga tashlab, tirqishda osilib qolmadimikan deb, qo`ling bilan paypaslab ko`rasanmi? .
15.Maktabda, sport seksiyada, to`garakda hammadan yaxshi bo`lishga harakat qilasanmi?
16. Bolalikda momoqaldiroqdan, itdan qo`rqqanmisan?
17. Bolalar seni o`ta tirishqoq va sarishta deb hisoblaydilarmi?
18. Seni kafiyating maktab va uy yumushlarga bog’liqmi?
19.Tanishlaringni ko`pchiligi – seni yaxshi ko`radi deb aytsa bo`ladimi?
20 Ko` ngling notinch bo` lib turadimi?
21 Odatda sen ma`yusmisan?
22 Kulfatda o`ksinib yig’laganmisan?
23 Bir joyda turish sen uchun qiyinmi?
24. Senga nisbatan adolatsizlik qilishsa, haq-huquqing uchun kurashasanmi?
25. Ragatkadan mushuklarga tosh otganmisan?
26. Qiyshiq osilgan dasturxon yoki parda seni g’ashingga tegadimi?
27.Bolaligingda uyda yolg’iz qolishdan qo`rqqanmisan?
28. Sababsiz shodon yoki ma’yus bo`lganmisan?
29.Sinfda yaxshi o`quvchilardanmisan?
30.Sen tez-tez sho`xlik, tentaklik qilasanmi?
31. Jaxling chiqishi osonmi?
32.Ba’zan o`zingni juda baxtli his etasanmi?
33. Bolalarni kuldirib shodon qila olasanmi?
34. Odamga tik qarab u haqida o`ylagan narsalarni ochiq ayta olasanmi?
35. Qondan qo`rqasanmi?
36.Maktab topshiriqlarini ishtiyoq bilan bajarasanmi?
37.Adolatsizlikka ro`para bo`lgan odamlarni himoya qilasanmi?
38.Qorong’i, bo`sh xonaga kirish sen uchun yoqimsiz holatmi?
39. Diqqatni talab qilmaydigan, tez bo`ladigan ishdan ko`ra, senga shoshilmasdan diqqat bilan qilinadigan ishlar yoqadimi?
40.Odamlar bilan osongina tanishasanmi?
41.Badiiy kechalar, bayramlarda maroq bilan qatnashasanmi?
42. Uydan qochganmisan?
43. Bolalardan, o`qituvchilardan arazlab maktabga bormay qo`ygan kunlaring bo`lganmi?
44. Senga hayot og’ir tuyuladimi?
45. Omading yurishmaganda o`zingning ustingdan kulib qo`yishing mumkinmi?
46. Mojaro sababchisi sen bo`lmasang, yarashishga harakat qilasanmi?
47. Jonivorlarni yaxshi ko`rasanmi?
48. Uydan keta turib, biror kor – hol bo`lmaptimi deb, tekshirish uchun qaytganmisan.
49. Sen yoki sening qarindoshlaring bilan ba’zan biror- bir hodisa bo`ladigandek tuyuladimi?
50.Kayfiyating ob-havoga bog’liqmi?
51. Savolga javob bilsang ham, sinfda javob berishing qiyinmi?
52.Biror-bir kishidan arazlab,mushtlashib ketishing mumkinmi?
53.Bolalar o`rtasida bo`lish senga yoqadimi?
54. Biror narsani uddasidan chiqmasang, tushkunlikka tushasanmi?
55.O`yin yoki ishni tashkil qila olasanmi?
56.Yo`lda to`siqliklar uchrasa ham maqsad sari qat`iy intilasanmi?
57.Kinofil’m tomosha qilganingda, ma`yus kitob o`qiganingda yig’laganmisaii?
58. Biror-bir tashvish tufayli uyqing etmay yurganmisan?
59. Uy vazifani ko`chirishga berganmisan?
60. Kechqurun qorong’i ko`chadan bir o`zing o`tishdan qo`rqasanmi?
61.Har bir narsa o`z joyida bo`lishini tekshirasanmi?
62. YAxshi kayfiyat bilan uxlab, noxush holatda uyg’onganmisan?
63. Notanish bolalar bilan o`zingni erkin his etasanmi (yangi sinfda, oromgohlarda)?
64. Senda bosh og’rig’i bo`ladimi?
65. Tez tez kulasanmi?
66. Hurmat qilmagan odamlaring bilan shuni sezdirmay munosabat qura olasanmi?
67.Bir kunda ko`p ishlar qila olasanmi?
68. Senga nisbatan tez-tez adolatsiz bo`ladilarmi?
69.Tabiatni yaxshi ko`rasanmi? .
70. Uydan keta turib,
uxlagani yotayotganingda eshik yopiqligini chiroq o`chirilganligini tekshirasanmi?
71.Sen o`zingni qo`rqoq deb hisoblaysanmi?
72.Bayram dasturxoni yonida kayfiyating o`zgaradimi? .
73.Dramatik to`garakda qatnashasanmi, sahnada she`rxonlik qilishni yoqtirasanmi?
74. Biror-bir sababsiz, kayfiyating buzilib hech kim bilan gaplashging kelmay yurganmisan?
75.Kelajak haqida o`ylasang, kayfiyating ma’yus bo`ladimi.
76. Kayfiyating sababsiz shodlikka o`tib ketadimi?
77. Mexmonlarni gapga solib, ko`nglini ovlab bilasanmi?
78 Xafa bo`lishing, g’ashliging uzoq davom etadimi?
79 Do`stlaring kulfatga duchor bo`lsalar, sen qattiq iztirob chekasanmi?
80 Daftarda xato qilsang varaqni qaytatdan ko`chirasanmi?
81 O`zingni gumonsirovchi deb(ishonqiramaydigan)hisoblaysanmi?
82.Tez-tez uyquda bosinqirasanmi?
83. Mashina tagiga yoki derazadan o`zingni tashlash xoxishi bo`lganmi?
84. Atrofdagilar shodu xurram bo`lsalar, sen ham xursand bo`lasanmi?
85. Noxush hodisalarga duchor bo`lsang, ularni bir muddat esingdan chiqarib, ular haqida o`ylamay olasanmi?
86. O`zing-o`zingdan kutmagan hatti – harakatlar qilib qo`yasanmi?
87.Odatda sen kamgap, indamasmisan?
88. Dramatik to`garakda qatnashganda rolga berilib, o`zingning boshqachaliging, sahnadagidek emasliging esingdan chiqib ketishi mumkinmi?
Savolnoma.
(Yoshi kattalar uchun)
1. Kayfiyatingiz ko`pincha shodon va beparvomi?
2.Xafagarchilikka beriluvchanmisiz?
3 .Ba’zan tezda yig’lab yuborganmisiz?
4.Qilayotgan ishlaringizda o`zingizni doimo haq deb hisoblaysizmi va shunga ishonch hosil qilmaguncha tinchlanolmaysizmi?
5. Bolalikka qaraganda hozir ancha dovyurakmisiz?
6. Sizning kayfiyatingiz sevinch ichiga sig’maydigan darajadan to chuqur qayg’ugacha o`zgarishi mumkinmi?
7. Davrada diqqat markazda bo`lasizmi?
8. Hech bir asossiz g’azablanib, achchiqlanib hech kim bilan gaplashishni istamay yurgan kunlaringiz bo`ladimi?
9. Siz jiddiy odammisiz?
10.Kuchli to`lqinlanishingiz mumkinmi?
11. Tadbirkormisiz?
12. Sizni xafa qilsalar esdan chiqarasizmi?
13.Ko`ngli bo`sh odammisiz?
14. Pochta qutisiga xatni tashlagandan keyin tirqishda osilib qolmaganini tekshirishga harakat qijasizmi?
15.Ishni doimo ipidan ignasigacha bajarishga intilasizmi?
16.Bolalikda itlardan yoki momaqaldiroqdan qo`rqqanmisiz?
17. Boshqa odamlar bir – biriga talabchan emas deb hisoblaysizmi?
18. Kayfiyatingiz hayotiy voqea va kechinmalarga judayam bog’liqmi?
19. Tanishlaringiz bilan doimo ochiqdan – ochiq munosabatda bo`lasizmi?
20.Kayfiyatingiz tez-tez tushkunlikda bo`ladimi?
21. Bundan oldin asablaringiz susayganmi?
22. Kuchli bezovtalik yoki ehtirosli intilishlar bo`lib turadimi?
23.Uzoq vaqt stulda o`tirish siz uchun qiyinmi?
24. Sizga nisbatan adolatsizlik qilinsa, manfaatlaringiz uchun kurashasizmi?
25.Odam o`ldirib bilarmidingiz?
26. Qiyshiq osilgan parda yoki notekis yoyilgan dastarxon shunchalik g’ashingizga tegadiki, o`sha zahoti to`g’rilab qo`yishni istaysiz.
27.Bolalikda uyda yolg’iz qolganda qo`rquv his etganmisiz?
28. Kayfiyatingiz tez-tez asossiz o`zgarib turadimi?
29.O`z faoliyatingizga doimo tirishqoqlik bilan yondashasizmi?
30.Jahlingiz tezmi?
31.Cheksiz shodu hurramlikka berilib bilasizmi?
32. Xursandchilik hissiga butkul singa olasizmi?
33.Quvnoq tadbirlarni o`tkaza olasizmi?
34. Odatda o`z fikringizni odamlarga ochiq-oydin aytib bera olasizmi?
35.Qonni ko`rsangiz sizga ta’sir qiladimi?
36.Katta mas’uliyat bilan bog’liq ishlar sizga yoqadimi?
37.Adolatizlikka duchor bo`lgan odamni himoya qiladigan odatingiz bormi?
38.Qorongg’i erto`laga kirishga qiynalasizmi?
39. Qora mehnatni ham o`zingiz yaxshi ko`rgan ishdek astoydil va shoshilmasdan bajarasizmi?
40.Siz muloqotchanmisiz?
41.Maktabda she`rxonlikni yoqtirarmidingiz?
42.Bolalikda uydan qochganmisiz?
43.Siz uchun hayot og’ir narsadek tuyuladimi?
44.Ishga borolmaydigan darajada asablaringizni charchatgan mojaro va ko`ngilsizliklar bo`lganmi?
45.Muvaffaqiyatizlikda yumorni yo`qotmaydigan odam desa bo`ladimi sizni?
46.Sizni haqorat qilgan odam bilan yarashish uchun o`zingiz birinchi qadam qo`yasizmi?
47. Hayvonlarni yaxshi ko`rasizmi?
48. Siz uchun ishda yoki uyda biror-bir noxushlik ro`y bersa u erdan ketasizmi?
49.O`zingiz yoki qarindoshlaringiz bilan biror-bir baxtsizlik sodir bo`ladi degan noaniq hislar sizni xavotirga soladimi?
50.Kayfiyat ob-havoga bog’liq deb hisoblaysizmi?
51.Ko`p tomoshabinlar oldida sahnaga chiqishga qiynalasizmi?
52.Sizni atayin qo`pol holda jahlingizni chiqarishsa, o`zingizni yo`qotib, qo`lingizga erk bera olasizmi?
53.Muomala-muloqotda ko`p bo`lasizmi?
54.Biror narsadan ko`nglingiz qolsa tushkunlikka tushasizmi? 55.Tashkilotchilik ishlari sizga yoqadimi?
56.Yo`lingizda ko`p to`sqinliklar paydo bo`lsa ham maqsadingizga astoydil intilasizmi?
57.Kinofil’m tomoshasiga chunonam berilasizki, ko`zingizga yosh qalqib ketadi?.
58. Agar kun bo`yi o`z kelajagingizni yoki biror- bir muammoni o`ylagan bo`lsangiz uyqungiz etolmay qiynalasizmi?
59. Maktab chog’ida o`rtog’laringizdan uy vazifasini ko`chirganmisiz?
60. Kechasi qabristonga borishga qiynalasizmi?
61 Uyda har bir narsa o`z joyida bo`lishini diqqat bilan nazorat qilasizmi?
62. Yaxshi kayfiyatda uyquga ketib, lekin ko`ngli g’ash bo`lib uyg’ongan bir necha soat shu ahvolda bo`lganmisiz?
63. YAngi vaziyatga oson moslasha olasizmi?
64. Bosh og’rig’iga moyilligingiz bormi?
65. Tez-tez kulasizmi?
66. Chin munosabatingizni oshkor etmasdan odamlarga xushmuomalali bo`la olasizmi?
67. Sizni chaqqon va harakatchan desa bo`ladimi?
68.Nohaqlikdan qattiq iztirob chekasizmi?
69. Sizni tabiatni chin ko`ngildan sevuvchilardan desa bo`ladimi?
70. Uxlash yoki chiqib ketish oldidan gaz, svet o`chganini, eshik yopiqligini tekshiradigan odatingiz bormi?
71.Qo`rqoqmisiz?
72.Ob’ektiv sabablar bo`lmasa ham ba’zan boshingiz osmonga etgandek his qilasizmi?
73.Yoshlikda badiiy havaskorlik, teatr to`garaklarida qatnashishni yoqtirarmidingiz?
74.Uzoq-uzoqlarga tikilib turasizmi?
75.Kelajakka pessimistik munosabatdamisiz?
76.Kayfiyatingiz qisqa muddat ichida yuksak xursandchilikdan chuqur qayg’ugacha o`zgarishi mumkinmi?
77.Do`stlar davrasida sizning kayfiyatingiz oson ko`tariladimi?
78. Qahr-g’azabingiz uzoq davom etadimi?
79. Boshqa odam baxtsizlikka duchor bo`lsa, siz qattiq iztirob chekasizmi?
80. Maktab davrida daftarni varag’iga dog’ tushsa shu varag’ni qayta ko`chiradigan odatingiz bormidi?
81. Sizni ko`proq ehtiyotkor va ishonqiramydigan odam desa bo`ladimi?
82. Siz tez-tez bosinqirab qo`rqinchli tushlar ko`rasizmi?
83. O`zingizni poyezd tagiga yoki derazadan tashlash fikri paydo bo`lganmi?
84.Quvnoq muhitda siz ham shodu-hurram bo`lasizmi?
85.Mushkul muammolarni oson chetga surib, ular haqida o`ylamay olasizmi?
86.Jahlingiz chiqsa o`zingizni idora qilishda qiynalasizmi?
87. Indamaslikni ma’qul ko`rasizmi (ha) yoki sergapmisiz (yo`q).
88.
Spektaklda qatnashishga to`g’ri kelsa, rolga to`liq
kirib o`zingizni esdan chiqara olasizmi?
KALIT
Savolga javob kalit bilan to`g’ri kelsa, javobga 1 ball beriladi.
- Namoyishkorona tip:
+: 7, 19, 22, 29, 41, 44, 66, 73, 85, 88
- : 51
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Botib qoluvchi tip:
+: 2, 15, 24, 34, 37, 56, 68, 78, 81
- : 12, 46, 59.
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Pedantik tip
+: 4, 14, 17, 26, 39, 48, 58, 61, 70, 80, 83
– : 36.
javoblar jami 2 ga ko`paytirilsin.
- Qo`zg’aluvchan tip:
+: 8, 20, 30, 42, 52, 74, 64,86.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Gippertimik tip
+: 1, 11, 23, 33, 45, 55, 67, 77,
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Distimik tip:
+: 9, 21, 43, 75, 87.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Xavotirlanuvchi tip:
+: 16, 27, 38, 49, 60, 1, 82.
– : 5.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- Affektiv – ekzaltatsiyalangan tip:
+: 10, 32, 54, 76.
javoblar jami 6 ga ko`paytirilsin.
- Emotiv
+: 3, 13, 35, 47, 57, 69, 79.
javoblar jami 3 ga ko`paytirilsin.
- TSiklotim tip:
+: 6, 18, 28, 40, 50, 62, 72, 84.
javoblar jami 3 ga
ko`paytirilsin.
Ko`paytiruvlardan so`ng ballar jami maksimum – 24. Ba`zi manbalarga ko`ra 12 baldan yuqori ko`rsatkich aksentuatsiya belgisi hisoblanadi.
Boshqalar, savolnomani amaliyotda qo`llash asosida 15 balldan 19 ballgacha bo`lgan ko`rsatkich u yoki bu aksentuatsiya tipiga tendensiya borligi haqida so`z yuritadilar va faqat 19 balldan yuqori ko`rsatkich xarakteri aksentuatsiyalangan deb ko`rsatadi. Olingan ko`rsatkichlar “shaxsning aksentuatsiyalangan profili” namoyon etilishi mumkin.
Bu test bo`yicha ko`pchilikning ko`rsatkichlari o`rta me’yordan chetga chiqmaydi. Sizni natijangiz 19 balldan yuqori bo`lmasa, gap sizning shaxsingiz aksentuatsiyasi haqida emas, faqatgina xarakter va temperamentning alohida xususiyatlari haqida bo`ladi. SHu bois biror – bir aksentuatsiyaning tavsifini o`zingizni shaxsiy tavsifnomangiz deb qabul qilmang. esda tuting, psixologiyada shaxsning yaxshi yoki yomon xususiyatlari yo`q. Sizni boshqalardan yoki boshqalarni sizdan farqlaydigan individual xususiyatlar bor xolos. Sizning kayfiyatingiz, ruhiyatingiz, ba`zan shu xususiyatlarning qanday qabul qilishingizdan, boshqalarga zarar etkazmasdan o`zingizni foydangizga ishlata bilishingizga bog’liq. Psixologik nuqtai nazaran yaxshi va yomon xususiyatlar bo`lmaydi degan printsipga asoslansak “ayb qilma”degan jumlani tushunishimiz mumkin.
Leongard tomonidan belgilangan aksentuatsiyalangan haxslarning 10 tipi 2 guruhga bo`lingan: xarakter aktsentuatsiyasi (namoishkor, pedantik, botib qoluvchi, qo`zg’aluvchi) va temperament aktsentuatsiyasi (gipertimik, distimik, xavotir-qo`rquvchan, tsiklotimik, affektiv, emotiv)
1. Namoishkor tip: harakatchan, chaqqon, odamlar bilan munosabat o`rnatishi oson, o`ziga nomaqbul bo`lgan holat va hodisalarga e`tibor bermaydigan (siqib chiqazish qobiliyati) yolg’on gapirish, maqtanchoqlik, manmanlik, kibr – havoga berilish bu shaxsga xos. Boshqalar ustidan hukmronlik qilish, boshqalar tomonidan tan olinishi, odamlar diqqat-e`tibori markazida bo`lish, o`zi haqida maqtov va olqishlar eshitishni yoqtiradigan odam. Odamlar bilan murosaa qilish yuqori darajada, kayfiyati tez o`zgaruvchan, lekin hissiyotlari chuqur emas va shaxslararo ziddiyatlarning sababchisi. CHeksiz xudbin, izzattalab, olqishni sevuvchi. Birovlarning maqtovga sazovor bo`lishini ko`rolmaydigan. Davralarda diqqat markazda bo`lish asl maqsadi. O`z- o`ziga baho berishi haqiqatdan yiroq. Boshqalarni g’ashiga tegish darajasida o`ziga yuqori baho beradi, doimiy tarzda mojarolar uyushtiradi, lekin o`zini qat`iy himoya qiladi. Siqib chiqazish qobiliyati patalogik bo`lib, o`zi bilishni istamaydigan narsani butkul esidan chiqazishi mumkin. SHu bois yolg’on gapirishda o`zini erkin tutadi. YOlg’on gapirayotgani yuzida aks etmaydi, chunki uningcha bu gap haqiqat. Binobarin, yolg’onni dildan his etmaydi yoki chuqur yondashmaydi, shuning uchun vijdoni qiynalmaydi. CHiroyli g’oyalari bilan boshqalarni ergashtira olish qobiliyatiga ega.
2. Botib qoluvchi tip: bu shaxs kamgap, muloqotchanligi sust, pand- nasihat qilishni sevuvchi. Ko`pincha boshqalarning o`ziga bo`lgan munosabatini nohaq deb iztirob chekadi. SHu bois odamlarga nisbatan sergak va ishonqiramaydigan, tez xafa bo`ladigan, ko`ngli nozik, gumonsurovchi, qasdini olmay qo`ymaydigan, xafagarchilikdan chiqa olmaydigan. Boshqalarni mensimay tez- tez mojarolar sababchisi bo`ladi. Izzattalabligi avj olib o`z manfaatlarini qat`iy himoya qiladi. o`z bilganidan qolmaydigan, har bir ishda yuksak ko`rsatkichlarni qo`lga kiritishga harakat qiladi, o`z maqsadiga erishishda tinimsiz. Haqparast, rashkchi, hadiksirovchi. Affektga moyillik- asosiy xususiyati. Motorika, tafakkur, affektlarning namoyon bo`lishi inert.
3. Pedantik tip: Psixik jarayonlari inert, vazmin, psixologik travmadan uzoq muddat chiqa olmaydigan. Mojarolarda kamdan-kam qatnashib, ko`pincha passiv tomonda bo`ladi. Biror-bir tartib buzilgudek bo`lsa qattiq hayajonga tushadi. Xizmat jarayonida qat`iy byurokrat, atrofdagilarga ko`p rasmiy talablar qo`yadi. Saranjom-sarishta, ozoda, tozalikka alohida e`tibor beradi, mayinkor. ishga vijdonan yondoshadi, rejaga qat`iy rioya qiladi, hatti – harakatlari og’ir, bosiq, ishning yuqori darajadagi sifatini ko`zlaydi, o`zini qayta-qayta tekshiradi, bajarilgan ishni to`g’riligidan shubhalanadi. Rasmiyatchi. Liderlikni boshqalarga berib yuboradi.
4. Qo`zg’aluvchan tip. Boshqaruvdagi etishmovchilik, mayl va ishtiyoqlar nazorati sust bo`lib fiziologik ehtiyojlar shashti yuksak bo`ladi. YUqori darajadagi impul’siv, instinktiv, qo`pol, badqovoq, jahldor, janjalkash, mojaro va ziddiyatlarni ko`pincha o`zi uyushtiradi va aktiv qatnashadi. Arzimas narsaga tutaqib ketib, jamoada chiqisholmay, ish joyini tez- tez almashtirib turadi. Muomala – muloqotda murosa qilishi juda past, verbal va noverbal feaktsiyalari sust. Biror – bir mehnat, faoliyat bu shaxs uchun qiziqarli emas, majbur bo`lganidan ishlaydi, o`qishda qunt yo`q, ertani o`ylamay, shu kun bilan yashab ko`proq ko`ngilxushlikni ko`zlaydi. YUksak impul’sivlik yoki hayajon reaktsiyasini o`chirish qiyin, shu bois atrofdagilar uchun xavfli. Hukmini o`tkazishni yaxshi ko`radi va atrofiga bo`ysunuvchan shaxslarni yig’adi.
5. Gipertimik tip. Bu shaxs chaqqon, muloqotchan, sergap, mimika va pantomimika rivojlanganligi bilan ajraiib turadi. Mey’ordan ortiqcha mustaqil, bazan sho`xIik qiladi, boshqalar bilan munosabatda psixologik distantsiyani noto`g’ri his etadi. Suhbatda boshlangan mavzuni qoldirib beixtiyor boshqa mavzuga o`tib ketadi. Tengdoshlar davrasini xush ko`radi, shovqin suron o`rnatib, ularni boshqarishga intiladi. Ko`pincha kayfiyati chog’, salomatligi yaxshi, uyqusi xotirjam, chehrasi ochiq, serharakat, ishtahasi karnay, kayfu safoga intiladi. Bu shaxs o`ziga baxo berishi baland, shodon, engiltak, shu bilan birga ishchan, tadbirkor, zeriktirmaydigan suhbatdosh. Tashabbuskor, boshqalarni ko`nglini ko`tara oladigan, serharakat. Haddan tashqari mustaqillika intilishi ziddiyatga sabab bo`lishi mumkin. Omadsizlik yoki qat`iy to`sqinlikka duchor bo`lsa badjahl va darg’azab bo`ladi. Axloqsiz hatti harakatlarga moyil, puxta o`ylanmagan rejalarni odamlarga tavsiya etadi. O`z vazifa va majburiyatlariga jiddiy munosabatda bo`lmaydi. Qat`iy intizom, bir maromdagi faoliyatga, yolg’izlikka bardosh berolmaydi.
6.Distimik tip. Bu shaxs jiddiyligi, tushkunlik kayfiyati, sustkorligi, irodasizligi bilan ajralib turadi. Kelajakka munosabati pessimistik, o`z o`zini baholashi past, muloqotchanligi past, indamas darajada kamgap. SHovqin suron davralardan yiroq bo`lishga harakat qiladi, uydan chiqishni yoqtirmaydigan individualist, turmush tarzi belgilangan chegaradan chiqmaslikka intiladi. Ko`pincha badqovoq, merov, hayotiy nuqson, kamchilikka ko`proq e’tibor beradi. Bu shaxslar vijdonli, do`stlarni qadrlaydigan va ularga bo`ysinadigan. Haqni nohaqdan tez ajrata oladigan. Fikr yuritishi tezligi sust.
7. Xavotirlanuvchi tip. Muloqotchanligi past, kafiyati mayus, qo`rquvchan, sergak, hadiksirovchi, o`ziga ishonqiramaydigan. Bu tipdagi bolalar ko`pincha qorong’ilikdan, hayvonlardan, yolg’iz qolishdan qo`rqadilar. SHo`x, chaqqon tengqurlaridan chetroqda bo`lishga harakat qiiadilar, tortinchoq va uyatchan. Imtihonlar, nazorat ishlari, tekshiruvlarni og’ir his etadi. Odatda sinf oldida javob berishdan tortinadi. YOshi kattalarning pand-nasixatlari ularning vijdonini qiynab gunohkorlik hissini uyg’otishi mumkin. Burch, ma’suliyat hissi ularda barvaqt shakllanadi, axloqiy va etik talablari juda yuksak. O`z-o`zini boshqalardan kam his etadi, o`z qobiliyatlarini keng namoyon kila oladigan faoliyat orqali shu hisni bekitishga harakat qiladi, bolaligidan ko`ngli nozik, tortinchoqligi ko`ngli tusagan odamlari bilan yaqinlashishiga xalal beradi. Atrofidagilarning munosabati bu shaxs uchun eng nozik muammo. Hazilni ko`tarolmaydi, nohaq ayblovlarga duchor bo`lsa o`zini himoya qila olmaydi. Ziddiyat va mojarolarga kamdan kam qatnashadi, muammoli vaziyatga tushib qolsa ko`mak va tayanch izlaydi. Iltifotli, o`ziga nisbatan talabchan, vazifalarni astoydil bajaradi. O`zini himoya qilolmasligi sabab tez-tez hazil-mazaxga duchor bo`ladi.
8. Affektiv – ekzaltatsiyalangan tip. Bu shaxs har narsadan hayratlanib, zavq- shavqga to`lib, yuzidan tabassum arimaydigan odam. Boshqalarda ko`tarinki kayfiyatga sabab bo`lmaydigan narsalar bu odam uchun xursandchilik va rohatlanish hissini uyg’otadi. Xursand bo`lsa boshi osmonga etgandek his etadi, xafa bo`lsa butkul tushkunlikka tushadi. Muloqotchanligi yuksak, ochiqtabiat, so`zamol. Bahslashishni yaxshi ko`radi, lekin to`qnashuvgacha olib bormaydi. Mojaro va ziddiyatlarda ham aktiv, ham passiv tomon bo`lishi mumkin. Do`st-yorlariga bog’lanuvchan, altruist, hamdardlik qila oladi, didli, hissiyotlari samimiy va yorqin. Panikyor, kayfiyati barqaror emas, shodu-xurramlikdan ma`yuslikka o`tishi oson, hatti – harakati keskin, labil psixika sohibi.
9. Emotiv tip. ekzoltatsiyalangan tipga yaqin, lekin namoyon bo`lishi seklnroq. Nozik tabiat, emotsional, xavotirlanuvchan, qo`rqoq, ko`p gapiradigan, nozik hissiyotlarga beriluvchan. Sahnada, fil’mlarda tajovuzkor hatti- harakatlarni ko`rsa, ta`sirlanib uzoq vaqt esidan chiqara olmaydi va uyqusi buziladi. Mojaro va ziddiyatlarda juda kam qatnashadi, xafa bo`lsa ichiga yutib, uniqib yuradi. Ma`suliyatii, burchni o`ta jiddiy his etadi, o`slmliklami o`stirish, jonivorlarni parvarish qilishni yaxshi ko`radi.Tabiatni asraydi.
10. Siklotim tip. Bu shaxsda gipertimik va distixnik holatlar almashib turadi.Kayfiyatida tez-tez davriy o`zgarishlar bo`ladi va tashqi hodisalarga bog’liq. Xursandchilikda gipertimiya xususiyatlari namoyon boladi: ko`p gapiradi, ishchanligi oshadi, har xil fikrlar, tashabbuskorligi oshadi, xafa bo`lsa tushkunlikka duchor boladi, hatti – harakati va fikrlashi sust boladi, o`zgalar bilan muomala usullari tez-tez o`zgarib turadi. O`spirinlik davrida tsiklotimik aktsentuatsiyaning ikki variantini kuzatish mumkin; tipik va labil sikloid. Tipik tsikloid bolaligida odatda gipertimga o`xshab ketadi, keyinchalik esa harakatsizlikni namoyon etadi, oldin oson bo`lgan narsalar, endi kuchli harakatlarni talab etadi. Oldiniga chaqqon bo`lgan endi harakatlari sust, uydan chiqmaydigan, ishtahasi buzilgan, uyqusiz yoki aksincha uyqisirab yuradigan bo`ladi. Tanbehlarga jahl bilan javob beradi, lekin ko`nglining tubida g’ashlik bo`lib dipresiyaga duchor bo`lishi mumkin. O`z joniga qasd qilish ehtimoli bor. O`qish jarayoni tekis emas, qoldirilgan materiallarini qiyinchilik bilan o`zlashtiradi, darslarga nisbatan o`zida nafrat uyg’otadi. Labil tsikloidlarda tipik tsikloidlarga nisbatan kayfiyat o`zgarish fazalari odatda qisqaroq, yomon kunlari sustkor va sokin emas, balki darg’azab kayfiyatga ega. Ko`tarinki kayfiyat davrida do`st orttirish va davralarda bo`lish ishtiyoqi bor. O`z – o`ziga baho berish kayfiyatiga bog’liq.
Манба: BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
PSIXODIAGNOSTIK TESTLAR
(O`quv metodik qo`llanma)
Tuzuvchi: R.S.Hamroyeva.
Tarjimon: R.S.Hamroyeva.
Izzattillo Islomov
