Behruzbek Hamidov
“Qiziqish fitna nazariyalari qanchalik keng tarqalgan bo’lishidan kelib chiqadi va ko’pincha dunyo qanday ishlashi haqida juda murakkab e’tiqodlarni ilhomlantiradi. Tadqiqotning ushbu sohasi, ayniqsa, so’nggi bir necha yil ichida COVID-19 pandemiyasi voqealari tufayli dolzarb bo’lib qoldi, bunda odamlar onlayn ma’lumotni qanday hazm qilishlariga e’tibor qaratiladi. Bu vaqt ichida fitna nazariyalari diqqat markazida bo’ldi.”
Turli mamlakatlardan 700 nafar ishtirokchi namunasi Prolificdan olingan bo’lib, ularning aksariyati AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada, Avstraliya va Janubiy Afrikadan. Ishtirokchilar demografik savollar va psixometrik baholashlarni to‘ldirishdi, so‘ngra pandemiyaning kelib chiqishi va maqsadiga oid murakkab fitna nazariyasini taqdim etuvchi 11 daqiqalik audioyozuvni tinglashdi.
Shundan so‘ng ular fitna nazariyasini ma’qullashlari va uning ishonchliligi haqidagi savollarga javob berishdi. Keyin ishtirokchilar tasodifiy ravishda ilmiy fikrlash sharti yoki nazorat holatiga tayinlandilar.
Ilmiy fikrlash sharoitida ishtirokchilar birinchi yozuvda aytilgan da’volarga qarshi chiqqan va fitna nazariyalarining mantiqiy nomuvofiqligiga e’tiroz bildirgan klipni tinglashdi. “Ushbu shartning maqsadi ilmiy fikrlashning ahamiyati to’g’risida psixota’lim shaklini ta’minlash edi”, deb tushuntirdi tadqiqotchilar.
Nazorat holati butun dunyo bo’ylab COVID-19 holatlarining joriy statistik ma’lumotlarini aks ettiruvchi neytral yozuvni o’z ichiga oladi.
Keyin ishtirokchilar aralashuvdan keyingi fitnani baholash topshirig’ini bajarishdi, unda ularga ettita parchadan iborat bo’lgan qator taqdim etildi. Ko’chirmalardan uchtasi ilmiy jihatdan to’g’ri ma’lumotni ta’riflagan. Boshqa to’rtta parchada fitna nazariyalari tasvirlangan, masalan, saraton kasalligini davolashda “tabiiy” sog’liqni saqlash vositalarining o’rni yoki ftorli suv bolalarning IQ darajasining pasayishiga olib keldi, degan da’vo.
Tadqiqotchilar ilmiy fikrlash aralashuvi fitna nazariyalariga bo’lgan ishonchni kamaytiradigan dalillarni topdilar. Ilmiy fikrlash sharti ishtirokchilari nazorat holatidagilarga qaraganda to’rtta fitna nazariyasini ishonchli va to’g’ri deb bilish ehtimoli kamroq edi.
“Ushbu tadqiqotdan olingan xabar shundan iboratki, ma’lumotni onlayn baholash bilan bog’liq ba’zi ko’nikmalar mavjud bo’lib, ular fitna e’tiqodlarini yo’q qilishda muhim ahamiyatga ega”, dedi Georgiou PsyPost nashriga. “Ushbu tadqiqotda biz ilmiy fikrlash bilan bog’liq ba’zi ko’nikmalarni rag’batlantirish uchun qadamlar tashladik va odamlarning fitna nazariyasi ma’lumotlariga qanday munosabatda bo’lishlarini o’zgartirishimiz mumkinligini aniqladik. Ushbu tadqiqot aralashuv dizayni bo’lib, nazorat guruhi bilan solishtirganda, “ilmiy fikrlash dasturi” berilgan yoki ushbu sohada psixo-ta’lim yondashuvi deb atalganlar, fitna e’tiqodlari pastroq ekanligini ko’rsatdilar.”
“Fitna nazariyalari bilan bog’liq tarkibga qarshi kurash bo’yicha juda muhim tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da (masalan, Pennycook va boshq., 2021), fitna nazariyasi e’tiqodlariga aralashuv sohasida cheklangan ish bor”, dedi Georgiou. “Bu juda dastlabki yondashuv bo’lib, kelajakdagi urinishlarda metodologiyaga ko’plab yaxshilanishlar kiritilishi mumkin, kelajakdagi tadqiqotlarda juda ko’p ish olib borilishi mumkin.”
“Asosiy savollardan ba’zilari: bu uzoq muddatda fitna e’tiqodlarini kamaytirish usulimi? Aytish mumkinki, bu ish hozirgi kunga qadar odamlar ma’lum sharoitlarda ushbu ma’lumotni baholashni o’zgartirishga tayyorligini ko’rsatadi.
Muhimi, topilmalar jinsi, yoshi, yashash mamlakati, eng yuqori ta’lim darajasi, joriy bandlik holati kabi demografik omillarni hisobga olgandan keyin amalga oshiriladi. Tadqiqotchilar, shuningdek, klinik tashxisning oldingi tarixini, analitik fikrlash bilan shug’ullanish tendentsiyasini, ilmiy fikrlash qobiliyatlarini, autistik shaxsiyat xususiyatlarini va shizotipiyani nazorat qildilar.
“Ushbu ish fitna nazariyasi e’tiqodlarini ijtimoiy media platformalarida qanchalik oson targ’ib qilish mumkinligini hisobga olgan holda juda muhim bo’ladi va odamlarga ushbu tarkibga o’z yondashuvlarini moslashtirishga qanday yordam berish bo’yicha adabiyotlar mavjud bo’lsa-da, hali hech narsa haqiqatan ham inobatga olinmaydi, – dedi Georgiou. “Bu buni amalga oshirishi mumkin bo’lgan potentsial yo’l bo’lishi mumkin.”
Izzattillo Islomov
