Ba’zilar sabablarni, boshqalari esa imkoniyatlarni izlaydilar. Bu ibora atrofdagi dunyoga turlicha munosabatda bo’lgan 2 turdagi odamlarni mukammal tarzda tasvirlaydi. Birinchisi, hayoti butunlay o’z qo’lida, ikkinchisi esa sharoitga bog’liq deb hisoblaydi. Natijada, ba’zi odamlar doimo shikoyat qiladilar va hech narsa qilmaydilar, boshqalari muvaffaqiyatga erishadilar, qolgan barcha narsalar tengdir. Evolyutsiya jarayonida odamlar moslashish qobiliyatini rivojlantirdilar; bu bugungi kunda juda muhim – turmush darajasini yaxshilash va maqsadlarimizga erishish.

Nazorat joyi

Amerikalik psixolog Julian Rotter 1954 yilda inson xulq-atvorining ushbu xususiyatini aniqladi va uning asosida “nazorat o’chog’i” tushunchasini kiritdi. Bu qaror qabul qilishda asosiy ta’sir ko’rsatadigan omil bo’lib, uning ikki turi mavjud – tashqi va ichki. Tashqi yoki tashqi tur inson o’z hayoti uchun javobgarlikni tashqi holatlarga o’tkazishini anglatadi. Ichki yoki ichki – hayotidagi hamma narsa faqat o’ziga bog’liq deb hisoblaydi. Ko’rinib turibdiki, tashqi makonga ega odam taqdirga, tasodifga tayanadi, hokimiyat ta’siriga tushadi. Bularning barchasi o’z harakatlari uchun javobgarlikni o’z zimmasiga olmaslikka olib keladi. Bu lokuslar qanday shakllangan va ularni o’zgartirish mumkinmi?

Qanday qilib paydo bo’ladi

Hayotga bo’lgan bunday munosabatning shakllanishiga hatto bolalikda ham ta’sir qiladigan ko’plab jihatlar ta’sir qiladi. Ta’lim jarayonida duch keladigan maqtov va jazo omili asosiy mezondir. Agar bola o’z nuqtai nazariga bo’ysunishga va himoya qilmaslikka odatlangan bo’lsa, unda bu hayotda hech narsa unga bog’liq emas degan taassurot paydo bo’ladi. Kelajakda inson boshqalarning fikriga asoslanib qaror qabul qilishga odatlanib qoladi, moslashmaydi, balki vaziyatga ta’sir qiladi. Bu tanqidiy fikrlashning etishmasligiga va natijada o’z imkoniyatlarini noxolis baholashga olib keladi. Xulq-atvorning ichki turi to’siqlarga qaramay, hayotdagi qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib o’tish uchun maqsadlar qo’yish va ularga erishish imkonini beradi va shaxsning etukligi ko’rsatkichidir. Ammo biz, u yoki bu tarzda, hali ham sharoitga bog’liq, shuning uchun Rotter shaxsiyat turini aniqlash uchun maxsus o’lchovni ishlab chiqdi.

Qanday aniqlash mumkin

Rotter shkalasi 44 ta bayonotdan iborat bo’lib, ularni tasdiqlash yoki rad etish kerak. So’z shunday tuzilganki, javob berish jarayonida odam o’z rolini belgilaydi, o’z xatolarini tan oladi va yutuqlarini to’g’ri baholaydi. Iboralar hayotning turli sohalariga tegishli – martaba, oila, moliya, istaklar, sog’liq, motivatsiya. Qanchalik ko’p ball to’plasangiz, mas’uliyatni o’z zimmangizga olishga va o’z hayotingizni boshqarishga tayyorligingiz shunchalik yuqori bo’ladi. Kam natijalar sizning turmush darajangizga passiv ta’sir ko’rsatadi, ammo buni istalgan vaqtda tuzatish mumkin. Agar sizda dominant tashqi lokus borligini tushunsangiz, muammolarni o’z qo’lingizga olish vaqti keldi.

Nima qilish kerak

O’zingizning motivlaringiz, ehtiyojlaringiz, harakatlaringiz va ularning natijalarini o’rganish sizning shaxsiyatingizni adekvat baholash uchun zaruriy tartibdir. Bizning tanamiz biror narsa noto’g’ri bo’lganida bizga xabar beradi va bu faqat sog’liq bilan bog’liq emas. Biz ongsiz ravishda ba’zi harakatlarga, qarorlarga qarshi turishimiz yoki keyin o’zimizni yomon his qilishimiz mumkin. Ushbu reaktsiyalarni kuzatish uchun siz ma’lum his-tuyg’ular va his-tuyg’ular qaerdan kelib chiqqanligini tushunishingiz kerak. Darhol reaktsiyalarga berilib, biz ba’zida sub’ektiv bo’lib qolamiz va keyin nima uchun qarorlarimiz natijalaridan mamnun emasligimizni tushunmaymiz.