Agar kimdir bizga qanday qarorlar qabul qilishimiz kerakligini va ular qanday natijalarga olib kelishini aytsa, bu qanchalik oddiy bo’lar edi. O’z hayotimiz uchun mas’uliyatni o’z zimmamizga olishni istamay, biz hayotni soddalashtirish uchun munajjimlar bashorati, bashorat va boshqa mistik yoki ilmiy bo’lmagan vositalarga tayanamiz. Bu bizning idrokimizning o’ziga xosligi bilan bog’liq bo’lib, unga bitta qiziqarli hodisa – Barnum effekti ta’sir qiladi.

Munajjimlar bashorati bunga qanday aloqasi bor?

Barnum yoki Forer effekti (ba’zan Barnum-Forer effekti deb ham ataladi) psixologiyada ma’lum bo’lgan hodisa bo’lib, biz o’zimizga tegishli bo’lgan ba’zi umumiy ma’lumotlarga ishonamiz. Eng yorqin misol – munajjimlar bashorati. Ko’pincha, ular juda noaniq tarzda tuzilgan, shuning uchun so’zlar deyarli har bir kishiga mos keladi. Har bir zodiak belgisi uchun ular “shaxsiyat” effektini qo’shadigan kichik farqlarga ega. Nega biz bu ta’riflarga ishonamiz va bu ta’sir qaerdan paydo bo’ldi?

Inson idrokining bu xususiyati birinchi marta 20-asr o’rtalarida psixolog Bertram Forer tomonidan sezilgan va tasvirlangan. Effektni o’rganish uchun u eksperiment o’tkazdi, unda talabalarga ularning individual xususiyatlarini ochib beradigan test natijalari berildi. Forer, albatta, shaxsiy xususiyatlardan emas, balki munajjimlar bashoratidan umumlashtirilgan matndan foydalangan. O’qib chiqqandan so’ng, talabalar ushbu tavsif shaxsan ularga tegishli ekanligini ta’kidladilar; o’rtacha urish darajasi 5 balldan 4,26 ballni tashkil etdi!

Qoidalar va sabablar

Agar bunday tavsiflarning tuzilishini ko’rib chiqsak, ular ba’zi umumiy qoidalarga bo’ysunadi. So’z ijobiy tarzda yozilgan, ular talabaning o’ziga xosligini ta’kidladilar va shaxsiy fazilatlarni noyob deb ta’kidladilar, garchi ko’pchilik ularga ega. Bundan tashqari, o’qituvchiga yuqori darajadagi ishonch muhim rol o’ynadi, buning natijasida o’quvchilar xususiyatlarning ishonchliligiga ishonch hosil qilishdi. Ushbu tajriba boshqa olimlar tomonidan bir necha marta takrorlangan va shunga o’xshash xulosalarga kelgan.

Inson jamiyatning bir qismi sifatida boshqalarning u haqida qanday fikrda ekanligini butunlay e’tiborsiz qoldirolmaydi. O’z-o’zini aks ettirish jarayonida boshqalar oldida bizning obro’-e’tiborimiz muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari, ijtimoiy ma’qullash o’z-o’zini hurmat qilish va motivatsiya uchun zarurdir. O’zini past baholaydigan yoki noaniq odamlar oldinga siljish, to’g’ri yo’lda ekanliklarini tushunish uchun qo’shimcha rag’batga muhtoj. Bularning barchasi birgalikda Forer effektining hayotda namoyon bo’lishini ta’minlaydi. Va shuningdek, oddiy insoniy qiziqishni qo’shing – biz qanday ekanligimiz qiziq!

Zarar va foyda

Shveytsariyalik faylasuf va shifokor Paracelsus hamma narsa dori va hamma narsa zahar, faqat moderatsiya muhimligini aytdi. Bu psixologik hodisalar bilan ham ishlaydi – ular ham yaxshi, ham zarar uchun ishlatilishi mumkin. Bir qarashda, Barnum effekti bizga hech qanday yaxshi narsa bermayotgandek tuyulishi mumkin, chunki charlatanlar undan bajonidil foydalanishadi, bu bizning ob’ektivligimiz va moliyaviy holatimizga zarar etkazadi. Biroq, ma’lum ma’lumotlarga ishonib, biz unga muvofiq harakat qilishni boshlaymiz. Shuning uchun ham kun oxirida odam “bashorat” amalga oshganini ko’radi. Darhaqiqat, u shunchaki o’zini muayyan harakatlar, harakatlar qilish uchun dasturlashtirdi va hatto vaziyatdan qat’i nazar, butun kun uchun kayfiyatini aniqladi. Qo’shimcha motivatsiya uchun ushbu effektdan foydalaning – o’zingiz uchun to’g’ri kayfiyatni yarating, ijobiy ichki munosabatlarni bering, fikr yuriting va hissiy holatingizni boshqaring.