Intellekt – bu eng keng tarqalgan narsa, biz doimo ishlatadigan atama. Va shu bilan birga, bu katta sir, chunki u ko’p qirrali, jumladan, miya rivojlanishi, ufqlar kengligi, qaror qabul qilish, his-tuyg’ularini boshqarish va hamdardlik ko’rsatish tushunchalarini o’z ichiga oladi. Aql-idrok moslashuvchan ekanligini hamma biladi, uni doimiy ravishda rivojlantirish mumkin (va kerak), lekin uning poydevori qayerda va qachon qo’yilgan?

Boshidan boshlangan

Har qanday poydevor singari, aql-zakovat asosi ham boshida, ya’ni bolalik davrida shakllanadi. Bola rivojlanib, atrofidagi dunyo bilan tanishsa, o’zini shaxs sifatida anglab, o’zini takomillashtirsa, miyada ko’plab jarayonlar sodir bo’ladi. Miya funktsiyalarining rivojlanishi bilan parallel ravishda madaniy va axloqiy me’yorlar mustahkamlanadi, xatti-harakatlarning namunalari va normalari shakllanadi. Bu davr juda uzoq va ma’lum bir vaqt oralig’i bilan cheklanmaydi. Biroq, ularning muhitidan qat’i nazar, bir xil yoshdagi bolalar kattalar qochadigan xatolarga yo’l qo’yishadi. Ushbu kuzatish natijasida rivojlanish bir necha bosqichlardan o’tadi, degan xulosaga keldi, ular taxminan hamma uchun bir xil. Bunday xulosaga dunyoga mashhur intellekt darajasini aniqlash testi yoki IQ testi yaratuvchisi Alfred Binet shogirdi Jan Piaget keldi.

O’qish doirasida o’qish

Hammasi Frantsiya Ta’lim vazirligining maktab o’quvchilarining muvaffaqiyatini aniqlash uchun testlarni ishlab chiqishni so’ragan buyrug’i bilan boshlandi. Psixolog Alfred Binet hamkasbi Teodor Simon bilan birgalikda yukni asta-sekin oshirib boruvchi 30 ta vazifani ishlab chiqdi. Simon-Binet testi ma’lum yoshdagi bolalarga mo’ljallangan bo’lib, o’quvchilarning 75 foizi qiyinchiliksiz engishlari uchun yaratilgan. Talabaning aqliy rivojlanishi uning yoshiga mos kelishi shu tarzda aniqlandi. Jan Piaget, o’z navbatida, Binetga natijalarni tushunishga yordam berdi. Kuzatishlari davomida u xatolardagi naqshni payqadi. Ushbu hodisaga qiziqib, u tug’ilishdan boshlab o’z farzandlarini ham kuzatishni davom ettirdi. Kuzatishlardan tashqari, u eksperimentlar o’tkazdi va erkin suhbat kabi tahlil usulini afzal ko’rdi – bu kompleks unga bolalarda fikrlashning rivojlanishini tushunishga yaqinroq bo’lishga imkon berdi.

Piagetning tadqiqotlari bugungi kunda biz inkor etib bo’lmaydigan haqiqat deb hisoblaydigan narsani ochib berdi – inson ruhiyatining shakllanishining asosi aqldir. Bu holda aql fikrlash qobiliyati deb hisoblanadi. U asta-sekin rivojlanadi, turli bosqichlardan o’tadi, shuning uchun bir xil yoshda bir xil fikrlash xatolari. Har bir bosqich moslashish, odamlar va ob’ektlar bilan muloqot qilish jarayonidan o’tadi. Shunday qilib, IQ rivojlanishining asosi aql-zakovat rivojlanishining eng birinchi bosqichi – sensorimotor bo’lib, u tug’ilishdan 2 yoshgacha o’tadi. Birinchidan, bola dunyoni kuzatadi, keyin u bilan munosabatda bo’lishni o’rganadi, keyin o’z harakatlari va ularning oqibatlari o’rtasidagi bog’liqlikni ko’radi va nihoyat, o’zini bu dunyodan alohida narsa sifatida anglaydi. Bu davr asta-sekin, jismoniy faoliyat bilan belgilanadigan bir necha bosqichlardan o’tadi.

Piagetga ko’ra bosqichlar

Psixolog rivojlanishning ushbu bosqichida 6 ta oraliq bosqichni aniqladi:

Reflekslar

Birinchi bosqich tug’ilgandan keyin taxminan 6 hafta davom etadi. So‘rish kabi jismoniy reflekslar rivojlanadi. Ular o’ziga xos asosiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan, ya’ni ular o’ziga xos rag’batlardan kelib chiqadi. Biroq, vaqt o’tishi bilan ular boshqa ob’ektlarga qo’llanila boshlaydi. Barmoq so’rish oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojni qondirmaydi, lekin bu sizning qo’lingizni tushunish imkonini beradi. O’zini dastlabki anglash, yangi ob’ektlarning xususiyatlarini o’rganish shunday sodir bo’ladi.

Birlamchi malakalar

Ikkinchi bosqich 4 oygacha davom etadi. Bu vaqtda bosh barmog’ini so’rish kabi reflekslar orqali o’z tanasini o’rganish ko’nikmalari shakllanadi. Ammo refleksdan farqli o’laroq, mahorat allaqachon aniq maqsadga ega – barmog’ingiz bilan ko’zingiz va quloqlaringizga tegishingiz mumkin. Keyinchalik, o’rganishning yangi tsikli paydo bo’ladi – bola bir vaqtning o’zida turli xil tovushlarni eshitadi va bir nechta narsalarni ko’radi. O’z-o’zini tan olishning bu jarayoni atrofdagi dunyodagi boshqa ob’ektlarga moslashishga imkon beradi.