Behruzbek Hamidov
Shaxsning rivojlanishi uch bosqichda amalga oshiriladi va biologik va ijtimoiy muhitning ta’siri, ta’lim, taqlid, qabul qilingan ijtimoiy rollar va individual faoliyatga bog’liq. Insonning ajdodlaridan meros bo’lgan fazilatlari ham rivojlanishga bo’ysunadi.
Shaxsiyat nima?
Shaxs – bu har bir shaxsga ega bo’lgan individual xususiyatlar to’plami. Bu xususiyatlar bir-biriga ta’sir qiladi va shart qiladi, inson xatti-harakatlarida namoyon bo’ladi. Shaxsning rivojlanishi muqarrar ravishda biologik rivojlanish bilan bog’liq, chunki inson hayotining ma’lum bosqichlaridagina o’z faoliyatini ongli ravishda shaxsni shakllantirishga yo’naltira oladi.
Shaxs aqliy rivojlanish jarayonida shakllanadi, bu bir necha bosqichlarda sodir bo’ladi:
- tug’ilishdan voyaga etgunga qadar;
- etuklikdan qarilikgacha;
- keksalikdan to umrining oxirigacha.
Inson ajdodlaridan meros bo’lib qolgan ma’lum bir genlar to’plami bilan tug’iladi. Genetiklarning fikriga ko’ra, bola tug’ilganda, uning belgilarining 50 foizi kodlangan. Qolganlari aqliy, kognitiv, ekologik, madaniy va vaziyat jarayonlarining ishi.
Bolalik va o’smirlik davrida irsiyat, organizmdagi biologik o’zgarishlar va atrof-muhit omillari shaxsning rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Voyaga etganda, inson o’z faoliyatini asosan o’zini o’zi bilish, o’z-o’zini tarbiyalash va ma’lum bir qadriyatlar tizimini qabul qilishga yo’naltiradi. Bunga ongli va ixtiyorsiz harakatlar natijasida erishiladi.
Biologik va ijtimoiy muhit
Inson ma’lum moslashuvni talab qiladigan maxsus biologik va ijtimoiy muhitda yashaydi. Iqlim va atrof-muhit sharoitlari uning faoliyat turiga ta’sir qiladi va u o’zini tanitadigan jamiyatning an’analari va xulq-atvor qoidalari uning qadriyatlar tizimi va xatti-harakatlarini shakllantiradi.
Tarbiya
Ta’lim – bu shaxsga ta’sir qilishning aniq tuzilgan dasturi. Uning maqsadi etuk bo’lmagan va qaram shaxsga uning fe’l-atvorining shakllanishiga ta’sir qiluvchi muayyan tayyor xatti-harakatlar modellarini singdirishdir. Maqsadli ta’limdan tashqari, ota-onalar va o’qituvchilarning o’z xatti-harakatlariga bo’lgan tavsiyalarining qarama-qarshiligi natijasi bo’lgan spontan (tartibsiz) ta’lim ham mavjud. Shuning uchun ta’lim ko’pincha kutilgan natijalarni bermaydi.
Taqlid
Inson hayotining dastlabki yillaridanoq ma’lum naqshlarga muvofiq harakat qiladi. Taqlid – tajriba to’plashning asosiy shakli. Bu yaqin atrof-muhit, butlar va hokimiyatlardan xulq-atvor qoidalarini tashqi qarzga olish bilan bog’liq. Ideal “men” obrazi shunday shakllanadi.
Ijtimoiylashtirish
Inson jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi uchun u ijtimoiy guruhda egallagan pozitsiyasidan kelib chiqadigan muayyan rollarni o’z zimmasiga olishi kerak. Har bir insonga bir nechta rollar (masalan, er, do’st, hamkasb, murabbiy) tayinlanadi, bu hozirgi vaqtda bajarilayotgan rolga qarab xatti-harakatlar qoidalarini o’zgartirish zaruratini keltirib chiqaradi. Ijtimoiy o’zaro ta’sirlar va umidlarning xilma-xilligi odamlarning xatti-harakatlar modellarini farqlash qobiliyatiga ega bo’lishiga olib keladi.
Izzattillo Islomov
