Aksiologiya insonning qadriyatlar tizimiga ishora qiladi. Aksiologiya falsafa oqimlariga ishora qiladi va qadriyatlarning o’zi va ularning paydo bo’lish tabiatini o’rganadi. Qadriyatlar tizimi har bir inson uchun juda muhimdir, uning yordami bilan u o’z dunyoqarashini shakllantiradi, faoliyatning mos sohalarini izlaydi va u yoki bu sohada muvaffaqiyatga erisha oladi.

Keling, aksiologiya ilmiy nuqtai nazardan nimani o’rganishini ko’rib chiqaylik, qadriyatlar turlari va ularning ierarxiyasini ko’rib chiqaylik va qadriyatlar tizimi inson hayoti davomida o’zgarishlarga duch kelishi mumkinligini bilib olaylik.

Qadriyatlar ierarxiyasi

Qadriyatlar ierarxiyasi nima? Bu ko’plab insoniy qadriyatlarni muhimroq va kamroq ahamiyatga ega bo’lishni anglatadi.

Qoida tariqasida, eng past ko’rsatkichlarga odamlarning aksariyat qismiga xos bo’lgan, ya’ni o’rtacha deb atash mumkin bo’lgan qiymatlar kiradi. Bunday qadriyatlar insonning shaxsiyatini o’zgartirish jarayonida juda tez-tez o’zgarishi mumkin, ular asosiy emas va ba’zi hollarda shaxsiy ziddiyatning sababi bo’lishi mumkin. Masalan, bu turga o’zlashtirib olish, bema’nilik, xudbinlik, ochko’zlik va boshqalar kiradi.

Ikkinchi turdagi qadriyatlar ba’zan abadiy deb ataladi. Qoidaga ko’ra, bu qadriyatlar olijanob, asosiy va yuqori ma’naviy rivojlanishga ega bo’lgan shaxslarga ega. Bunday qadriyatlar tufayli inson rivojlanadi va yaxshilanadi. Ba’zi odamlar uchun bunday qadriyatlar noqulay va ular ongli ravishda ulardan voz kechishadi. “Abadiy” qadriyatlar – bu halol, kuchli va irodali, olijanob va printsipial odamlarning qadriyatlari. Go’zallik, olijanoblik, fidoyilik abadiy qadriyatlardir.

Keling, buni misol bilan ko’rib chiqaylik. Aytaylik, inson o’zining faoliyat sohasi sifatida tibbiyotni tanladi. Agar u tabib bo‘lsa, xudodan, deganlaridek, insonga bo‘lgan mehr-muhabbatdan, insonlarni qutqarishdek chin dildan o‘z vaqti va kuchini kasbiga bag‘ishlaydi. Demak, u abadiy qadriyatlarga ega, bu dunyodagi o’z rolini aniq tushunadi. Ammo agar u shifokor bo’lib faqat maosh olish uchun ishlasa, unda biz uning qadriyatlari pastroq ekanligini aytishimiz mumkin.

 Qadriyatlarning zamonaviy tipologiyasi

Bir necha turdagi qiymatlar mavjud.

• Terminal. Bunday maqsadlar yakuniy hisoblanadi. Misol tariqasida: insoniyat rivojiga qo’shgan asosiy hissasi, shaxsiy baxt yoki o’z oilasi baxti, har qanday narsadan mustaqillik.
• Instrumental. Bunday maqsadlar ma’lum moddiy manfaatlar va hatto pulning o’zi bo’lishi mumkin. Bir tomondan, ular o’zlari hech narsani anglatmaydi. Ammo ularning yordami bilan siz ma’lum maqsadlarga erishishingiz mumkin. Masalan, ko’p imkoniyatlarga ega bo’lish, xotirjamlik va ishonchga ega bo’lish, farzand ko’rish va hokazo.

Qadriyatlarning yana bir tasnifi mavjud:

• Nazariy – asos: insonning qiziqishi, uning hayot ma’nosini izlash.
• Iqtisodiy – moliyaviy mustaqillikka erishish.
• Estetik – go’zallik tushunchasiga, san’atni bilishga qaratilgan.
• Ijtimoiy – jamiyatning boshqa a’zolari bilan munosabatlarni o’rnatish, sevgi, do’stlik, ishonch va boshqalar.
• Siyosiy – shunday qadriyatlarga ega bo’lgan odam siyosiy martaba uchun intiladi.
• Diniy qadriyatlar – ilohiy inoyatga ishonish.

Bundan tashqari, maqsadlarni guruhga va shaxsiyga bo’lish mumkin. Guruh – umumiy maqsad bilan birlashgan ko’plab odamlarga xosdir. Shaxsiy – shaxsning shaxsiy farovonligiga qaratilgan.

Har bir inson o’z qadriyatlarini sinchkovlik bilan o’rganishi, ular orasida ustuvorligini aniqlashi va kerak bo’lganda ustuvorliklarni o’zgartirishi muhimdir. Agar siz qadriyatlar tizimini to’g’ri qursangiz, unda o’z hayotingizni deyarli 180 darajaga o’zgartirishingiz va uni to’g’ri yo’nalishga yo’naltirishingiz va muayyan muammolarni hal qilishingiz mumkin.

Qadriyatlar qanday o’zgaradi

Aksiologiya o’rganadigan va qayd etadigan barcha jihatlarga qaramay, oxir-oqibat har bir kishi o’zi uchun ma’lum qadriyatlar tizimini yaratishi mumkin. Buning uchun shunchaki atrofdagi voqelikni biladigan va tashqi omillarga mos ravishda yashaydigan odam bo’lish kifoya.

Ammo atrof-muhit, yosh va boshqa omillarning ta’siri natijasida qadriyatlar tizimining o’zgarishi kabi hodisa ham mavjud. Ustuvorliklar o’zgarishi mumkin, biror narsa fonga o’tadi va nimadir muhimroq bo’ladi.

Agar siz o’z qadriyatlaringizni maqsadli ravishda o’zgartirmoqchi bo’lsangiz, unda bu oson bo’lmasligiga tayyor bo’ling. Ko’p yillar davomida muhim deb hisoblagan narsangiz aslida unchalik ahamiyatga ega emasligini va aksincha, o’zingizga isbotlash siz uchun juda qiyin bo’ladi.

Qiymatlarga ba’zi tuzatishlar kiritish ancha oson. Xususan, agar sizning yakuniy maqsadingiz mustaqillik bo’lsa va buning uchun pul kerak deb hisoblasangiz, buni qayta ko’rib chiqishingiz mumkin. O‘ylay boshlasangiz, mustaqillikka erishishning boshqa yo‘llari borligini ko‘rasiz. Shunday qilib, sizning qiymat tizimingiz o’zgaradi.

Qanday bo’lmasin, o’zingizning qiymat tizimingizda doimiy ravishda ishlash mantiqan. Oxir oqibat, bu sizga turli sohalarda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Global maqsadlarni belgilashda qadriyatlar tizimidan boshlashga arziydi. Maqsadlarni belgilashda qiynalayotgan bo’lsangiz, sizga xuddi shu nomdagi kursni tavsiya qilishimiz mumkin. U sizga maqsad qo’yish san’atini o’rgatadi : siz maqsadlarni o’z vaqtida qo’yishingiz uchun ularga o’z vaqtida erishishingiz mumkin bo’ladi!