Xotira bizga o’rganishga, o’tmishdagi voqealarni hozirgi bilan bog’lashga yordam beradi va umuman shaxsiyatimizni shakllantiradi. Xotirani yo’qotish bilan, odam o’zining bir qismini yo’qotib qo’ygandek tuyuladi va yomonroq narsalarni engadi. Ammo jahon psixologiyasi amaliyotida har qanday ma’lumotni fenomenal yodlash holatlari ma’lum bo’lib, bular o’rganilgan usullar emas, balki tug’ma qobiliyatlardir. Bizning miyamiz qanday ishlaydi: nima uchun kimdir telefon raqamini uzoq vaqt eslab qolish uchun bir marta terishi kifoya qiladi, kimdir yozilganlarning mohiyatini eslab qolish uchun xatboshini 3 marta takrorlaydi?

Xotiraning shakllanishi bolalik davrida sodir bo’ladi, u boshqa kognitiv funktsiyalar bilan birgalikda rivojlanadi va ular bilan uzviy bog’liqdir. Biz hayotimizning birinchi yillarini eslay olmaymiz, chunki katta miqdordagi yangi ma’lumotlar asta-sekin oldingi xotiralarni almashtiradi. Keyin maktabda biz yangi bilimlarga ega bo’lamiz, she’rlar yodlaymiz, adabiy asarlarni qayta hikoya qilamiz, muammolarni hal qilish uchun formulalarni yodlaymiz. Bu erda individual xususiyatlar allaqachon kuzatilgan. Ba’zi odamlar rasmlarni yaxshi eslab qolishadi, boshqalari ma’lumotni quloq bilan qabul qilishni osonlashtiradi va ba’zi talabalar rus tili qoidalarini eslamasdan, so’zlarni to’g’ri yozadilar. Bu ba’zi sezgi organlarining axborotni ko’proq qabul qilishi bilan bog’liq. Shunga ko’ra, bolalarda idrokning etakchi kanalidan foydalanadigan xotira turi ustunlik qiladi.

Xotira turlari

Keling, axborotni idrok etishning turli kanallariga asoslangan xotiradagi tipologik farqlarni ko’rib chiqaylik.

• Vizual. Ko’rilgan tasvirlarni, ob’ektlarni, hodisalarni eslab qolish va takrorlash qobiliyati. Bundan tashqari, tasvir faqat tasavvurda shakllanganda – masalan, adabiy asarni o’qiyotganda qo’llaniladi.
• Eshitish. Quloq orqali ma’lumotni qabul qilish qobiliyati. Material eshitilganda yaxshiroq eslab qoladi. Shuningdek, u kuy va tovushlar uchun xotira bo’lib, musiqachilar orasida yaxshi rivojlangan.
• Dvigatel. Murakkab harakatlarni birinchi marta bajarilgandan keyin eslab qolish va takrorlash qobiliyati. Bu so’zlarning to’g’ri yozilishini aniqlaydi: odam so’zni qanday yozishni eslay olmaydi, lekin u yozishni boshlagandan so’ng, “qo’l xotirasi” uni xatosiz bajarishga imkon beradi.
• Mazali. Ta’mlarni eslab qolish qobiliyati va ularni tanib olish qobiliyati. Bunday odamlar ko’zlari yopiq holda idishni tanib olishlari mumkin va ko’pincha gurmeler va ta’mga ega bo’lishadi.
• Xushbo’y hid. Bu hidlar uchun xotira. Bu odamga tanish xushbo’y hidni eshitishi bilanoq hissiyotlar bo’ronini keltirib chiqarishi mumkin. Butun bir assotsiativ xotira zanjirini uyg’otadi.
• Taktil. Bu narsaning relyefini, tasvirini tegizgandan keyin eslab qolish imkonini beruvchi noyob tur.
• Hissiy. Bu taassurotlar xotirasi. Bizning miyamiz shunday yaratilganki, yorqin voqealar yanada mustahkamroq joylashadi. Ammo hissiy xotiraga ega bo’lgan odamlar hislar va taassurotlarni aniq eslab qolishlari mumkin.

Yodlash xususiyatlari

Yodlashda axborotni idrok etishning yetakchi kanalidan tashqari, inson xotirasining hajmi va axborotni o‘zlashtirish usuli ham muhim rol o‘ynaydi. O’rtacha hajm 7±2 ob’ektni tashkil qiladi. Shuning uchun telefon raqamlari raqamlar guruhlariga bo’linadi. E’tiborning etarli darajada to’planmaganligi bilan material yomon birlashtiriladi va natijada ma’lumotni saqlashning kuchi buziladi. Ma’lumot qisqa muddatlidan uzoq muddatga tarjima qilinmaydi, ya’ni u tezda boshdan yo’qoladi.

Axborotni assimilyatsiya qilish usuli ko’p jihatdan insonning fikrlash turiga bog’liq . 2 ta asosiy usul mavjud – mexanik va mantiqiy. Birinchi holda, odamning ma’lumotni u taqdim etilgan shaklda idrok etishi etarli. Ya’ni, tafsilotlarga kirmasdan, o’qing, ko’ring, takrorlang. Mantiqiy turlarga ega bo’lgan odamlar bu qanday va nima uchun amalga oshirilganligini tushunishlari kerak. Misol uchun, murabbiydan keyin faqat raqsni takrorlash emas, balki qaysi mushaklar ishtirok etishini tushunish. Bu ikki tur o’rtasidagi aniq farq she’rlarni yodlashdir. “Mexanik” hatto mohiyatni tushunmasdan ham yodlashi mumkin, “mantiqchi” esa ish nima haqida ketayotganini tushunmasa, uni hech qachon mexanik tarzda yodlay olmaydi.