Behruzbek Hamidov
| Bolaning hissiy ehtiyojlari |
Biz uning ehtiyojlarini qondirishimiz kerak.
Va agar fiziologik ehtiyojlar bilan hamma narsa aniq bo’lsa, bolani ovqatlantirish, kiyinish, yuvish va yotqizish kerak.
Psixologik ehtiyojlar bilan hamma narsa juda aniq emas.
Qachon g’amxo’rlik ko’rsatish kerak va qachon qat’iyatli bo’lish kerak?
Qanday qilib sevgi va qabul qilishni ruxsat berish va rozilik bilan aralashtirmaslik kerak?
Siz haqiqatan ham nimaga e’tibor berishingiz kerak va bolangizga sevgi va qabul qilishni qanday ko’rsatishingiz mumkin, shunda u takabbur va buzuq bo’lmasdan sevilganini his qiladi?
Keling, asosiy psixologik ehtiyojlarni ko’rib chiqaylik.
Sxematik terapiyada 5 ta asosiy hissiy ehtiyoj mavjud.
1. Xavfsiz biriktirma.
Bu sevgi va qabul qilish zarurati.
Tug’ilgandan boshlab, bola kimligi uchun qabul qilinishi va unga g’amxo’rlik qilishi kerak.
Ota-ona o’z xatti-harakati orqali bolaga xabar beradi: “Menga sen keraksan va sen men uchun azizsan, garchi o’zini yomon tutsang ham, g’azablansangiz, yig’lasangiz yoki harakat qilsangiz ham”.
Himoyaga bo’lgan ehtiyoj, ota-ona yordamsiz chaqaloqning barcha ehtiyojlarini qondiradi va uni himoya qiladi.
Rivojlanishning dastlabki davrlarida ota-onaning (g’amxo’r kattalar) doimiy mavjudligi va xavfsiz joyni yaratish omon qolish uchun shunchaki zarurdir.
Bolaga uning atrofida tartib va izchillik kerak, bu barqarorlik va bashorat qilish hissi yaratadi, bu xavfsizlik hissini oshiradi.
Ota-ona qo’llab-quvvatlovchi bo’lib, u vaziyatni nazorat qilishini ko’rsatishi kerak.
Hatto qiyin vaziyatlarda ham, ota-ona bolaga vaziyat nazorat ostida ekanligini va kattalar uni engishga qodirligini ko’rsatishi muhimdir.
Odamlarga dunyo nafaqat xavfli ekanligini, balki unda ko’plab yaxshi va qo’llab-quvvatlovchi daqiqalar borligini ko’rishga yordam berish muhimdir.
Ularning his-tuyg’ularini, tajribalarini va harakatlarini tushunish zarurati.
Ota-onalarning xabarlari muhim: “Men sizga nima bo’layotganini tushunaman, his-tuyg’ularingizni tushunaman, nima uchun bunday qilayotganingizni tushunaman.”
Bolaga hamdardlik ko’rsatish, uning tajribasi va ehtiyojlari muhim ekanligini va boshqa odam u bilan his-tuyg’ularini baham ko’rishi mumkinligini his qiladi.
Bu o’zini yolg’iz his qilish o’rniga, boshqa odamlarga tegishli bo’lish hissini beradi.
Emotsional aloqa bola uchun ovqatlanish va sog’lig’iga g’amxo’rlik qilish kabi muhimdir.
Qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish kerak.
Bolaning eng kichik mustaqil qadamlarini ham rag’batlantirish, u to’g’ri yo’nalishda harakat qilayotgani va rivojlanayotganini tushunishga yordam beradi.
Shartsiz qo’llab-quvvatlash bolaga xato qilish huquqini beradi, har qanday natijaga va agar biror narsa darhol ishlamasa ham, xotirjam va ishonchli oldinga siljish imkoniyatini beradi.
Agar biron bir ijobiy tashabbus sezilsa va rag’batlantirilsa, bu keyingi qadamlar uchun ijobiy mustahkamlash va motivatsiyani shakllantiradi.
Yo’l-yo’riq va rahbarlikka ehtiyoj.
Har bir insonga ko‘rsata oladigan, yo‘l-yo‘riq ko‘rsata oladigan, o‘rgatadigan va qiyin vaziyatda unga tayanadigan kuchli kattalar kerak.
Bunday kattalar bilan siz o’zingizni xotirjam his qilishingiz, rivojlanishingiz va yangi narsalarni o’rganishingiz mumkin.
Barqarorlik va bashorat qilish zarurati.
Ishonchim komilki, yaqin odam doimo u erda bo’ladi degan tuyg’u.
G’amxo’rlik barqaror, izchil, sharoitga bog’liq emas, demak, yaqinlaringizga yopishib olishning hojati yo’q, orqangizda ishonchli orqa borligini bilib, oldinga siljishingiz mumkin.
Sevimli va mehribon Yaxshi ota-onaning bu qiyofasi qo’llab-quvvatlash va xotirjamlik, hayotdagi qiyinchiliklarni mustaqil ravishda engish qobiliyatini beradi.
2.
Avtonomiyaga bo’lgan ehtiyoj. Bu boshqalardan mustaqillik, o’zini o’zi ta’minlash va o’z taqdirini o’zi belgilash, shu jumladan atrof-muhit ustidan nazorat qilish zarurati.
Avtonomiya – bu yoshga mos ravishda mustaqil harakat qilish va ota-onalardan yoki katta yoshlilardan mustaqillikka erishish usuli.
Kompetensiya – bu samarali harakat qilish va o’z maqsadlariga erishish qobiliyati.
Agar ota-onalar bolani haddan tashqari himoya qilsalar, u uchun hamma narsani qilishga intilsalar, uning mustaqilligini rag’batlantirmasalar, uni boshqalar bilan taqqoslamasalar va uning muvaffaqiyatiga ishonmasalar, u o’z kuchi va imkoniyatlariga ishonchni rivojlantirmaydi.
3.
Haqiqiy chegaralarga bo’lgan ehtiyoj .
Tuzilgan munosabatlar, real chegaralar, oqilona tartib-intizom, qoidalarga rioya qilish va o’zini o’zi nazorat qilish muhimdir.
Agar bu ehtiyoj buzilgan bo’lsa, odamlar uzoq muddatli maqsadlarga erishish, boshqa odamlarning huquqlarini hisobga olish, ular bilan hamkorlik qilish, va’dalarni bajarish, o’z-o’zini tarbiyalashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
4.
O’z his-tuyg’ularingizni ifoda etish zarurati. Bu o’z-o’zidan paydo bo’lgan his-tuyg’ular va ehtiyojlarni his-tuyg’ularingizni bostirmasdan erkin ifoda etish va muhokama qilish zarurati.
Bu ifoda etilgan ehtiyojlar, his-tuyg’ular va istaklarni darhol qondirishni anglatmaydi.
Buni ifodalash va eshitish, tushunish va qabul qilish muhimdir.
Tuyg’ular va ehtiyojlarni barqaror tekshirish sizni tashqi muhitga adekvat his qilish, his-tuyg’ularni samarali tartibga solish va o’z ichiga olish imkonini beradi.
5.
Spontanlik va o’yinga bo’lgan ehtiyoj. Bolaning o’ynash, quvonish, aldash, o’z-o’zidan his-tuyg’ularini ko’rsatish va his-tuyg’ularini samimiy ifoda etish imkoniyatiga ega bo’lishi juda muhimdir.
O’yinga bo’lgan ehtiyoj insonning asosiy ehtiyojlaridan biridir.
O’yin orqali bola hayotni o’rganadi, muloqot qiladi, ta’lim oladi, jismoniy faollik va zavq oladi.
Voyaga etgan odamda bu ehtiyoj hazil, ijodiy faoliyat, jamoaviy sport turlari, sevimli mashg’ulotlari, noz-karashma va boshqalar orqali namoyon bo’ladi.
Bu ehtiyojni qondirmaslik insonning hayotdan zavqlana olmasligiga olib keladi.
Bolalik davridagi muhim hissiy ehtiyojlarni tizimli ravishda qondira olmaslik erta mos kelmaydigan odatlarning, odamlar bilan munosabatlarga, hayot va xatti-harakatlarga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan salbiy asosiy e’tiqodlarning shakllanishiga olib keladi.
