Etologiya – hayvonlar va odamlarning tabiiy muhitdagi xatti-harakatlarini o’rganadigan fan. Etologlar odatiy xulq-atvorni shakllantirish shartlarini ham ko’rib chiqadilar. Odatiy xulq-atvor ma’lum bir tur vakillariga xos bo’lgan harakat uslubini anglatadi.

Turlarning odatlari reflekslardan ko’proqdir. O’rganilayotgan mexanizmlar tug’ma bo’lib, turli xil stimullar tomonidan boshqariladi.

Fanning rivojlanishi

“Etologiya” atamasi yunon tilidan olingan. “Etos” so’zi keng semantikaga ega:

• jahl;
• tabiat;
• odat;
• odatiy.

So’zma-so’z tarjimadan kelib chiqqan holda, tushunchaga turli vaqtlarda turli xil ta’riflar berilgan. Demak, 17-asrda inson obrazlarini oʻynagan aktyorlar etologlar hisoblangan. Yuz yil o’tgach, etologiya axloq bilan aniqlana boshladi. Va 1943 yilda allaqachon yangi tushuncha paydo bo’ldi – o’rganish mavzusi inson xarakteri bo’lgan psixologiya yo’nalishi.

Zamonaviy ta’rifga eng yaqin ta’rif 1859 yilda biolog Isidor Geoffroy Saint-Hilaire tomonidan berilgan. Etologiya biologiyaning hayvonlarning tabiiy muhitdagi hayotini o’rganadigan bo’limi sifatida tushunilgan.

Etologiya nihoyat 20-asrning birinchi yarmida shakllandi. U hayvonlar va odamlarning xatti-harakatlarining qiyosiy tavsifi bilan shug’ullanadigan fan sifatida joylashtirilgan.

Etologiyaning asoschilari Konrad Lorenz va Nikolas Tinbergen edi. Bundan tashqari, olimlarning o’zlari o’zlarini etologlar deb atashmagan.

Keyinchalik bu atama juda foydali bo’lib chiqdi. U hayvonlarning tabiiy muhitdagi xatti-harakatlarini o’rganadigan tadqiqotchilarni laboratoriya tekshiruvi bo’lgan bixevioristlar va qiyosiy psixologlardan ajratish uchun keng qo’llanilgan.

Bugungi kunda biz bilgan etologiya uchta komponentni – fiziologik, evolyutsion jihatlarni, bixeviorizm elementlarini o’z ichiga oladi.

Etologiyada muammoning bayoni

Nikolas Tinbergen hayvonlarning xatti-harakatlarini o’rganishda tahlil qilinishi kerak bo’lgan to’rtta asosiy savolni aniqladi:

• Moslashuvchan funktsiya. Xulq-atvor xatti-harakatlari shaxsning omon qolish va nasl berish qobiliyatiga qanday ta’sir qiladi?
• Sabab. Xulq-atvor harakatini nima rag’batlantiradi?
• Ontogenetik rivojlanish. Vaqt o’tishi bilan shaxsning xatti-harakati qanday o’zgaradi va oldingi tajriba xatti-harakatlarning shakllanishiga qanday ta’sir qiladi?
• Evolyutsion omil. O`rganish ob`ekti bilan bog`liq turlardagi xatti-harakatlardagi o`xshashlik va farqlar, ularning filogenezdagi rivojlanish xarakteri.

Etologiyaning amaliy ahamiyati

Muayyan turdagi hayvonlarning o’zini qanday tutishini tushunish mashg’ulot uchun juda muhimdir.

Xulq-atvor namunalarini o’rganish murabbiylarga muayyan vazifalar uchun eng mos keladigan turlarni yoki zotlarni tanlashga yordam beradi. Misol uchun, Labradorlar hidoyat itlari sifatida o’qitiladi.

Shuningdek, xulq-atvor harakatlarini o’rganish tabiiy ko’rinishlarni rag’batlantirishga va istalmaganlarni to’xtatishga yordam beradi.

Xulq-atvorga ta’sir qiluvchi omillar

Xulq-atvor xatti-harakatlarining shakllanishiga ko’proq hissa qo’shadigan narsa – irsiyat yoki atrof-muhit haqidagi munozaralar bugungi kungacha davom etmoqda. Bu inson biologiyasida ham, zoologiyada ham tadqiqot mavzusi.

Shunday qilib, itlarning turning boshqa vakillari bilan xatti-harakati genetik jihatdan aniqlanishi mumkin. Biroq, agar muhitda boshqa itlar bo’lmasa, xatti-harakatlar atipik bo’ladi. Yakkalanib o’sgan kuchukcha boshqa itni ko’rganda qo’rqib ketishi yoki tajovuzkor bo’lishi mumkin.

Etologiya zoopsixologiyaning eng muhim sohasidir. Bu fan nafaqat nazariy qiziqish, balki muhim amaliy ahamiyatga ham ega.