O’tish davri 11 yoshdan boshlanadi va etuk odam taxminan 19 yoshgacha o’smir deb ataladi. Shu vaqt ichida miya 25 yilgacha davom etadigan “qayta qurish” jarayonini boshdan kechiradi – uning barcha bo’limlari faqat shu vaqtgacha etuk bo’ladi. Ma’lum bo’lishicha, o’smirning miyasi hali to’liq rivojlanmagan … Keling, o’smirning boshida nima sodir bo’layotganini va o’smirlar nima haqida o’ylashini aniqlaylik. Spoiler: miyaning kattalar foydalanadigan qismi emas.

Prefrontal korteks hali ham orqada qolmoqda

Evolyutsiya jarayonida prefrontal korteksning rivojlanishi bizni Homo Sapiens, ya’ni aqlli odamlarga aylantirganligi ma’lum bo’ldi. Miyaning bu qismi rejalashtirish, ustuvorlik qilish, qaror qabul qilish va impulslarni nazorat qilish kabi kattalar qobiliyatlari uchun javobgardir.

Biroq, o’smir miyasida narsalar biroz boshqacha. Prefrontal korteks o’z rivojlanishini yakunlagan oxirgi hisoblanadi: 11-19 yoshda u hali kattalar miyasidagi kabi vakolatga va ko’plab neyron aloqalarga ega emas. Miyaning boshqa qismlariga va undan tanaga signallar zaifroq va sekinroq, ular bo’ylab “yugurib ketadigan” asab yo’llari o’rnatilgan va mustahkamlanmagan. O’smirda o’zini to’laqonli kattalar kabi tutish uchun hali biologik asos yo’q.

O’smir nima deb o’ylaydi?

O’smirning boshida giperaktiv limbik tizim, xususan, uning qo’mondoni, amigdala, rostni boshqaradi. Miyaning bu qismi his-tuyg’ularning, xususan, tashvish va qo’rquvning shakllanishi uchun javobgardir.

Bir nechta variantlardan birini tanlash yoki muammoni hal qilish haqida gap ketganda, o’smirning emotsional amigdalasi va umumiy limbik tizim neyronlari kattalarning o’ylangan va mantiqiy prefrontal korteksi emas, balki faolroqdir .

Quvvatning bu nomutanosibligi ularni tez-tez majburlaydi :

• impulsiv harakat qilish;
• asabiylashish;
• kayfiyat o’zgarishini boshdan kechirish;
• nizolarga aralashish;
• boshqa odamlarning ijtimoiy signallari va his-tuyg’ularini noto’g’ri o’qish yoki talqin qilish.

Va kamroq tez-tez:

• harakat qilishdan oldin o’ylab ko’ring;
• xavflarni hisoblash;
• his-tuyg’ularni mustaqil ravishda engish;
• tanaffus qiling va harakatlaringizning oqibatlari haqida o’ylang;
• xavfli yoki nomaqbul xatti-harakatlaringizni o’zgartiring.

Miyadagi farqlar o‘smirlarning oqilona fikrlash, to‘g‘ri qaror qabul qilish, o‘z xatti-harakati uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish, nima to‘g‘riyu noto‘g‘riligini ajrata olmasligini anglatmaydi. Aksincha, bu shunchaki neyrobiologik asosdir, nima uchun o’smirlik davrida fikrlash juda farq qiladi.

Yana bir muhim narsa shundaki, miyaning yuqori emotsionalligi tufayli o’smir kattalarnikidan farqli ravishda stressga munosabatda bo’lishi mumkin – halokatli, hamma narsani oq va qora rangda ko’rish, tashvishlanish. Ushbu neyrobiologik landshaft ularni yanada sezgir qiladi va tashvish va depressiya kabi stress bilan bog’liq ruhiy kasalliklarni rivojlanish ehtimolini oshirishi mumkin.

Yuzda – yuqori neyroplastiklik

Boshqa tomondan, o’smir miyasi, xuddi bolaning miyasi kabi, yangi tajriba va vaziyatlarga moslashish va javob berish uchun ajoyib qobiliyatga ega . Bu o’smir miyasidagi neyronlarning o’ta plastik tabiati tufayli mumkin.

O’smirlik davrida miyada global qayta qurish sodir bo’ladi, uning davomida miya “yasa yoki sindirish” tamoyili bo’yicha ishlaydi – ishlatilmaydigan neyronlar va ulanishlar o’ladi. Bu, albatta, yomon narsa emas. Masalan, yomon odatlardan voz kechish ular uchun mas’ul bo’lgan neyronlar va ularning o’limi o’rtasidagi aloqalarning zaiflashishi bilan birga keladi. Boshqa aloqalar mustahkamlanib, yoshlarning keyingi moyilliklari, odatlari, moyilliklari va sevimli mashg’ulotlariga asos bo’ladi.

Ushbu neyronlarning harakatchanligi kognitiv, xulq-atvor yoki nevrologik moslashuvchanlik deb ataladi . Bu o‘smirlarga o‘z o‘zgaruvchan ichki dunyosini o‘rganish, atrof-muhitga yaxshiroq moslashish, keyinchalik hayot uchun zarur bo‘ladigan hamma narsani o‘rganish va eslab qolish imkonini beradi. Shuning uchun o’smirlik – bolalikdan keyingi ikkinchi, asabiy aloqalar shakllanishi to’lqini. Bu vaqtda bolaning ruhiyatida yangi ko’nikmalarni o’rganish uchun imkoniyatlar oynasi ochiladi – fan, sport, ijodiy faoliyat va taassurotlarga to’la hayot faqat miyaning shakllanishiga yordam beradi.