Muxtasar qilib aytganda, Rosenhan tajribasining mohiyati butunlay sog’lom odamlarni psixiatriya shifoxonalariga yuborish va shifokorlar ularning simulyatsiyasini tan olishlarini bilish edi. Tajriba ikki bosqichda o‘tkazildi.

Birinchi bosqichda 8 nafar sog‘lom odam psixiatrlarga murojaat qildi. Ular eshitish gallyutsinatsiyalaridan shikoyat qilishdi. Barcha shifokorlar ruhiy kasallik tashxisini qo’yishdi: birida manik-depressiv psixoz, qolganlarida shizofreniya bor edi. Aktyorlar shifoxona devorlarida bo‘lganlarida, ular o‘zini ko‘rsatishni to‘xtatib, o‘zlarini oddiy, sog‘lom odamlardek tutishgan, tibbiyot xodimlariga hech qanday muammo yo‘qligini aytishgan. Ammo hech kim ularga quloq solmadi va bo’shatishning asosiy sharti psixotrop dorilarni qabul qilishdan iborat bo’lgan belgilangan davolanishni to’liq bajarish edi. Aktyorlardan biri hatto kasalxonada sodir bo’lgan hamma narsani yozib, kundalik yuritishni boshladi, ammo uning yozuvlari hamshiralarni qiziqtirmadi. Ammo uning tarixida yangi tashxis paydo bo’ldi – grafomaniya.

Kasalxonadan chiqqanidan so’ng aktyorlarga remissiya davridagi shizofreniya tashxisi qo’yildi. Muammo nima? Bu insonning keyingi butun hayotida o’z aksini topganligi sababli, u hech qachon sog’lom deb hisoblanmaydi. Aktyorlarning hikoyalari Devid Rozenxanni hayratda qoldirdi. Va bu psixiatriyaning ma’nosi va foydalari haqida o’ylashning birinchi sababi edi.

Tajriba shifokorlar va jamoatchilikka ma’lum bo’ldi. Avvalo, shifokorlar g’azablanishdi, chunki ular o’zlarini aldangan deb o’ylashdi. Ammo ular bu eksperimentning vazifasi insonni identifikatsiyalash masalasini, uning ruhiy salomatligi holatini ko’rib chiqish zarurligini tushunishmadi.

Eksperimentning ikkinchi bosqichidan keyin shifokorlarning noroziligi kuchaydi. Rozenxan psevdo-bemorlarni klinikalarga yuborishga rozi bo’ldi va shifokorlar ularni aniqlashlari kerak edi. Shifokorlar o’zlarining qobiliyatlariga ishonishdi. Biroq, 3 oy ichida 193 kishidan faqat 41 ta psevdo-bemor tan olingan. Endi tasavvur qiling-a, shifokorlar va jamoatchilik Rosenxanning birorta ham aktyorni psixiatriya shifoxonalariga yubormaganini bilishganida, qanday hayratda qoldi! Ma’lum bo’lishicha, murojaat qilganlarning barchasi haqiqatan ham ruhiy kasalliklarga duchor bo’lgan, ammo kimdir sog’lom deb qabul qilingan. Rosenxanning tajribasi butun dunyoni hayratda qoldirgan tadqiqotdir.

Psixiatriya usullarini tahlil qilish

Tajriba qaysi yilda o’tkazilganligi unchalik muhim emas, chunki o’sha vaqtdan beri juda oz narsa o’zgargan. Psixiatr qanday tashxis qo’yadi? Bemor uchrashuvga keladi va unga g’alati va g’ayritabiiy tuyulgan muammolari haqida gapiradi. Bunga asoslanib, shifokor tashxis qo’yadi yoki uning yo’qligi haqida gapiradi. Shu bilan birga, bu erda tahlillar, tekshiruvlar, kasallikni aniqlashning empirik usullarisiz sub’ektiv baholash amalga oshiriladi. Shuning uchun xatolik ehtimoli katta. Rozenxan aynan shuni isbotladi. Uning tajribasidan so’ng psixiatriyaga munosabat keskin o’zgardi.

Agar sog’lom odamga tashxis qo’yilsa va psixiatriya shifoxonasiga yotqizilgan bo’lsa, u erda u haqiqatan ham kasal odamlar bilan o’ralgan bo’lsa, unda siz ixtiyoriy ravishda shunday aqldan ozishingiz mumkin. Va keyin kasalxonadan chiqqandan keyin odamga baribir jinni degan tamg’a qo’yiladi.

Inson ruhiy salomatligini ixtisoslashtirilgan klinika xodimlariga ishonib topshirsa, u o’z hayoti uchun mas’uliyatni shifokorlarga topshiradi. Ammo har doim ham shifokorlar professionallik va hurmat bilan munosabatda bo’lishmaydi.

Rozenxanning tajribasidan so’ng psixiatriya sohasida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. 1977 yilda Gavayi deklaratsiyasi qabul qilindi, unda psixiatrlar faoliyatining axloqiy me’yorlari belgilab qo’yilgan. Ruhiy kasalliklar shifoxonalarida ishchilar ustidan nazorat kuchaytirildi. Biroq, xatolarni istisno qiladigan aqliy anormalliklarni aniqlashning samarali usuli hali paydo bo’lmagan.

Psixiatriya umuman kerak emas deb aytishga arziydimi? Albatta yo’q. Axir, yordamga muhtoj bo’lgan ruhiy kasallikka chalingan odamlar hali ham ko’p. Ammo psixiatriyani takomillashtirish, jiddiy ilmiy asos yaratish kerak.