Behruzbek Hamidov
Firibgarlar tomonidan aldangan jabrlanuvchilar ko’pincha pullari yoki zargarlik buyumlarini bergan holatni trans sifatida tasvirlaydilar. Kimdir gipnoz orqali giyohvandlikni muvaffaqiyatli yengdi. Har birimiz hayotimizda hech bo’lmaganda bir marta “o’zimizga chekindik”, shunchalik ko’p fikrlarga botib ketdikki, ba’zi narsalarni avtomatik ravishda qildik. Bu holatlarning barchasida qanday umumiylik bor? – Ular inson ongining ma’lum bir holatini kuzatadilar. Keling, bu hodisa nima ekanligini, nima uchun bizga kerakligini va foydali bo’lishi mumkinligini aniqlaylik.
Ko’z qovoqlari og’irlashmoqda…
Filmlarda bizga taxminan xuddi shunday vaziyat, qahramonning gipnoz holatiga tushishi ko’rsatiladi – bu uning nigohini ma’lum bir ob’ektga qaratish, taklif elementlari bilan monoton nutq va ba’zi nafas olish texnikasi. Gipnozning birinchi amaliyotlari aynan shunday ko’rinishga ega edi va hozir ular deyarli o’zgarmadi. Buning sababi shundaki, bu harakatlar tufayli miyada ma’lum bir reaktsiya paydo bo’ladi. Buni rus fiziologi Ivan Petrovich Pavlov batafsil tasvirlab bergan. Bizning asab tizimimizning faoliyati, xotira va fikrlash ishi kabi , neyronlar orasidagi elektr impulslari, shu jumladan qo’zg’alish va inhibisyon jarayonlari bilan belgilanadi. Vizual ravishda mayatnikga mahkamlanganda, harakatni idrok etish uchun mas’ul bo’lgan neyronlar guruhi hayajonlanadi. Shu bilan birga, statsionar ob’ektlarni idrok etish uchun mas’ul bo’lgan qolgan neyronlar sekinlashadi. Biroq, faol neyronlar charchashga moyildirlar, shuning uchun uzoq vaqt kontsentratsiya bilan ular ham sekinlasha boshlaydi, lekin butunlay o’chmaydi. Shunday qilib, odam asta-sekin yarim uyqu holatiga tushadi, lekin ayni paytda ongli bo’lib qoladi.
Ilm nima deydi
Pavlov gipnozni uyqu va uyg’onish o’rtasidagi oraliq holat deb atagan. Biror kishi tushlarni kuzatmaydi, lekin uning boshida gipnozchi tomonidan chizilgan rasmni hosil qiladi – masalan, siz okean qirg’og’ida turibsiz. Bu holat muloqot qilish imkonini beradi, lekin miya ularni qisman nazorat qilsa-da, harakatlar avtomatik bo’ladi. Misol uchun, agar gipnoz qilingan odamdan turishni so’rashsa, u buni qiladi, u shunchaki diqqatini unga qaratmaydi. Bu odamni tashqaridan boshqarish effektini yaratadi. Ammo gipnoz irodaga qarshi kurashish usuli emas – faol ongli qism insonga dastlab xos bo’lgan axloqiy me’yorlarni buzishga va agar bemor buni xohlamasa, barcha sirlarni aytib berishga yo’l qo’ymaydi.
Bugungi kunda olimlar turli qurilmalar yordamida gipnoz paytida inson miyasida nimalar sodir bo’lishi bo’yicha tadqiqotlar olib bormoqda. Masalan, 2006 yilda pozitron emissiya tomografiyasi (PET) yordamida gipnozni o’rganish bo’yicha maqola chop etildi. Bu sizga ma’lum to’qimalarning, organlarning, tuzilmalarning tuzilishi va faoliyatini baholash imkonini beradi – masalan, metabolizm, qon oqimining intensivligi. Natijada, ma’lum bo’ldiki, gipnoz holatida miyaning idrok va harakat uchun mas’ul bo’lgan sohalari faollashadi, ammo his qilish va harakat organlarining haqiqiy stimulisiz.
Bu bizga nima uchun kerak
Firibgarlar tomonidan aldangan jabrlanuvchilar ko’pincha pullari yoki zargarlik buyumlarini bergan holatni trans sifatida tasvirlaydilar. Kimdir gipnoz orqali giyohvandlikni muvaffaqiyatli yengdi. Har birimiz hayotimizda hech bo’lmaganda bir marta “o’zimizga chekindik”, shunchalik ko’p fikrlarga botib ketdikki, ba’zi narsalarni avtomatik ravishda qildik. Bu holatlarning barchasida qanday umumiylik bor? – Ular inson ongining ma’lum bir holatini kuzatadilar. Keling, bu hodisa nima ekanligini, nima uchun bizga kerakligini va foydali bo’lishi mumkinligini aniqlaylik.
Ko’z qovoqlari og’irlashmoqda…
Filmlarda bizga taxminan xuddi shunday vaziyat, qahramonning gipnoz holatiga tushishi ko’rsatiladi – bu uning nigohini ma’lum bir ob’ektga qaratish, taklif elementlari bilan monoton nutq va ba’zi nafas olish texnikasi. Gipnozning birinchi amaliyotlari aynan shunday ko’rinishga ega edi va hozir ular deyarli o’zgarmadi. Buning sababi shundaki, bu harakatlar tufayli miyada ma’lum bir reaktsiya paydo bo’ladi. Buni rus fiziologi Ivan Petrovich Pavlov batafsil tasvirlab bergan. Bizning asab tizimimizning faoliyati, xotira va fikrlash ishi kabi , neyronlar orasidagi elektr impulslari, shu jumladan qo’zg’alish va inhibisyon jarayonlari bilan belgilanadi. Vizual ravishda mayatnikga mahkamlanganda, harakatni idrok etish uchun mas’ul bo’lgan neyronlar guruhi hayajonlanadi. Shu bilan birga, statsionar ob’ektlarni idrok etish uchun mas’ul bo’lgan qolgan neyronlar sekinlashadi. Biroq, faol neyronlar charchashga moyildirlar, shuning uchun uzoq vaqt kontsentratsiya bilan ular ham sekinlasha boshlaydi, lekin butunlay o’chmaydi. Shunday qilib, odam asta-sekin yarim uyqu holatiga tushadi, lekin ayni paytda ongli bo’lib qoladi.
Ilm nima deydi
Pavlov gipnozni uyqu va uyg’onish o’rtasidagi oraliq holat deb atagan. Biror kishi tushlarni kuzatmaydi, lekin uning boshida gipnozchi tomonidan chizilgan rasmni hosil qiladi – masalan, siz okean qirg’og’ida turibsiz. Bu holat muloqot qilish imkonini beradi, lekin miya ularni qisman nazorat qilsa-da, harakatlar avtomatik bo’ladi. Misol uchun, agar gipnoz qilingan odamdan turishni so’rashsa, u buni qiladi, u shunchaki diqqatini unga qaratmaydi. Bu odamni tashqaridan boshqarish effektini yaratadi. Ammo gipnoz irodaga qarshi kurashish usuli emas – faol ongli qism insonga dastlab xos bo’lgan axloqiy me’yorlarni buzishga va agar bemor buni xohlamasa, barcha sirlarni aytib berishga yo’l qo’ymaydi.
Bugungi kunda olimlar turli qurilmalar yordamida gipnoz paytida inson miyasida nimalar sodir bo’lishi bo’yicha tadqiqotlar olib bormoqda. Masalan, 2006 yilda pozitron emissiya tomografiyasi (PET) yordamida gipnozni o’rganish bo’yicha maqola chop etildi. Bu sizga ma’lum to’qimalarning, organlarning, tuzilmalarning tuzilishi va faoliyatini baholash imkonini beradi – masalan, metabolizm, qon oqimining intensivligi. Natijada, ma’lum bo’ldiki, gipnoz holatida miyaning idrok va harakat uchun mas’ul bo’lgan sohalari faollashadi, ammo his qilish va harakat organlarining haqiqiy stimulisiz.
Bu bizga nima uchun kerak
Gipnoz yaxshi maqsadlarga erishish uchun tobora ko’proq foydalanilmoqda – giyohvandlikdan xalos bo’lish, tashvishlarni kamaytirish, fobiyalarga qarshi kurashish, stressni tinchlantirish va kamaytirish. Biror kishi gipnoz holatida o’zining ruhiy to’siqlarini yengib chiqsa, bu unga haqiqatda boshqacha harakat qilish imkonini beradi. Ammo tanganing ikkinchi tomoni ham bor – tajribali firibgarlar o‘zlarining g‘arazli maqsadlariga erishish uchun bu usullarni o‘zlashtiradilar. Biroq, har bir odam, qoida tariqasida, gipnozga mos kelmaydi. Bu, birinchi navbatda, ushbu davlatga kirish istagi bilan bog’liq. Ikkinchidan, tanqidiy fikrlash va o’z harakatlaridan xabardorlik darajasi . Tanqidiy fikrlashni o’rgatish orqali biz charlatanlarning hiyla-nayranglariga berilmaslikni, shu bilan birga gipnozchi ishtirokisiz o’z ongimiz bilan ishlashni o’rganishimiz mumkin. Bizning harakatlarimizga tanamizning reaktsiyasini kuzatish, dam olish va hissiyotlarni boshqarish usullarini qo’llash orqali biz ongli qarorlar qabul qilishni o’rganamiz va stress va giyohvandlik bilan mustaqil kurasha olamiz.
Gipnoz yaxshi maqsadlarga erishish uchun tobora ko’proq foydalanilmoqda – giyohvandlikdan xalos bo’lish, tashvishlarni kamaytirish, fobiyalarga qarshi kurashish, stressni tinchlantirish va kamaytirish. Biror kishi gipnoz holatida o’zining ruhiy to’siqlarini yengib chiqsa, bu unga haqiqatda boshqacha harakat qilish imkonini beradi. Ammo tanganing ikkinchi tomoni ham bor – tajribali firibgarlar o‘zlarining g‘arazli maqsadlariga erishish uchun bu usullarni o‘zlashtiradilar. Biroq, har bir odam, qoida tariqasida, gipnozga mos kelmaydi. Bu, birinchi navbatda, ushbu davlatga kirish istagi bilan bog’liq. Ikkinchidan, tanqidiy fikrlash va o’z harakatlaridan xabardorlik darajasi . Tanqidiy fikrlashni o’rgatish orqali biz charlatanlarning hiyla-nayranglariga berilmaslikni, shu bilan birga gipnozchi ishtirokisiz o’z ongimiz bilan ishlashni o’rganishimiz mumkin. Bizning harakatlarimizga tanamizning reaktsiyasini kuzatish, dam olish va hissiyotlarni boshqarish usullarini qo’llash orqali biz ongli qarorlar qabul qilishni o’rganamiz va stress va giyohvandlik bilan mustaqil kurasha olamiz.
