Behruzbek Hamidov
Do’stlik psixologiyasi – bu bir vaqtning o’zida mavzu sodda va murakkabga o’xshaydi, har kimning do’stlari bor, lekin ular bilan doimo yaxshi munosabatlarni o’rnatish va ko’p yillar davomida do’stlikni saqlash mumkinmi? Ushbu maqolada, do’stlikning asosi bo’lgan, do’stlarni birlashtiradigan va umr bo’yi birga bo’lishga yordam beradigan asosiy fikrlarni ko’rib chiqamiz.
Birinchidan, do’stlikni aniqlaylik, unga nimalar kiradi?
Do’stlik bu ishonch, mehr, umumiy manfaatlar, o’zaro hurmat va o’zaro yordamga asoslangan yaqin munosabatlardir.
Shunday qilib, do’stlik psixologiyasi xushyoqishni va mehrni taxmin qiladi, insonning ma’naviy tomoniga ta’sir qiladi. Bu eng axloqiy tuyg’u deb hisoblanadi – do’stlik hatto sevgidan ko’ra axloqiy namoyon bo’ladi, chunki u unchalik talabchan emas. Shu bilan birga, inson do’stlikdagi eng yaxshi fazilatlarini kashf etadi – u ehtiyotkorlik, g’amxo’rlik qilishni, qo’llab-quvvatlashni, yordam berishni o’rganadi, har doim qiyin vaziyatlarda yordamga keladi.
Qoida tariqasida, do’stlik, odamlarni boshidanoq birlashtiradigan manfaatlar hamjamiyatini nazarda tutadi. Do’stlikning qanday turlari, ular qanday shakllanishi, qanday farqlari va o’xshashliklari borligini batafsil ko’rib chiqamiz.
Do’stlik psixologiyasi va uning turlari
Do’stlik psixologiyasi do’stlikni shakllantirish va do’st tanlash sabablari haqidagi savolga katta e’tibor beradi. Dastlab do’stona munosabatlar umumiy mehnat – ov, dehqonchilik, ritsar urushlari jarayonida vujudga keladi. Shubhasiz, kollektiv bir kishidan kuchliroq, qabilalarga, jamoalarga birlashish raqibni, hayvonni, hayot qiyinchiliklarini engishga yordam beradi. Zamonaviy dunyoda, odam o’zi mustaqil ravishda do’st tanlashi mumkin, ko’pincha psixologik muvofiqlik, ichki ehtiyojlardan foydalanadi.
Do’stlik psixologiya nuqtai nazaridan do’stlikning quyidagi psixologik ehtiyojlariga asoslangan namoyon bo’lish shakllarini belgilaydi
“O’rtoq” – umumiy manfaatlar, birgalikdagi ish, umumiy loyihalar, tadbirlarni birlashtiradi.
“Oyna” – o’zingizni bilishga yordam beradi, tashqi ko’rinishingizni aytadi, psixologik darajadagi o’zingizning shaxsingizni tushunishga yordam beradi.
“Rahmdil” qiyin vaziyatlarda ajoyib yordamchidir, axloqiy jihatdan qo’llab-quvvatlaydi, psixoterapevt vazifasini bajaradi, ruhiy jarohatlarni davolaydi.
“Suhbatdosh” muloqot uchun qiziqarli, muhokama qilish uchun umumiy jihatlar ko’p, o’zaro tushunishning yuqori darajasi, ochilish, eshitish imkoniyati.
“Alter ego” – psixologik darajadagi ichki o’xshashlik hissi, do’st kabi bo’lishni xohlash.
“Ideal” – namuna bo’ladigan inson, biz ba’zi fazilatlarni egallashga intilamiz, hayotga yangi munosabatni o’rganamiz yoki yangi bilimlarga egamiz.
“Zaryadlash” – quvvatni, kayfiyatni tiklashga yordam beradi, yangi yutuqlarni ilhomlantiradi, ijobiy xarakterga ega, har doim jonlantiradi va ajoyib kayfiyat bag’ishlaydi.Ideal do’st bir nechta psixologik masalalarni echishda yordam beradi, shunda uning qiymati oshadi, chunki biz bo’lish zarurligini his qilamiz birgalikda turli xil sharoitlarda – baxt va qayg’uda, oilaviy hayotda bo’lgani kabi.
Do’stlik psixologiyasi do’stlik turini tanishish holati va do’stona munosabatlarga kiradigan odamlarning xususiyatlaridan kelib chiqib belgilaydi.
Do’stlikning quyidagi situatsion turlari farqlanadi
Maktab yillaridan do’stlik (o’quv yillarida paydo bo’ladi, talaba, ba’zan kelajakda odamlarni birlashtiradigan istak va manfaatlar bo’lsa davom etadi);
Ofis do’stligi (ish vaqtida doimiy aloqalar natijasida hosil bo’lgan, hamkasblar bilan muloqot qilish zarurati, odatda vaqtinchalik, garchi u kuchli bo’lib, o’sha jamoada ish tugaganidan keyin ham davom etishi mumkin bo’lsa);
Ishbilarmonlik do’stligi (biznes sheriklari o’rtasida paydo bo’ladi, umumiy maqsadlar sari intilish – loyihalar yaratish, doimiy uchrashuvlar, istiqbollarni muhokama qilish, o’zaro qo’llab-quvvatlash va yordam berish, birlashishga va do’st bo’lishga yordam berish);
Dam olish maskanlari do’stligi (ta’tillar, sayohatlar, ish safarlaridagi tanishlar yangi do’stlarning paydo bo’lishiga olib keladi, bunday munosabatlar odatda vaqtinchalik, garchi u ajralish va normal hayotga qaytgandan keyin ham davom etishi mumkin). Odamlar turli sabablarga ko’ra uchrashishlari mumkin, ammo asosiysi birlashtiradigan narsa bu jamoat qadriyatlari, qiziqishlari, dunyoqarashi. Odam bilan muloqot qilish oson bo’lgan, yaxshi tushunadigan va ishonchni kuchaytiradigan tuyg’u – qarindoshlik ruhi mavjud. Hamma ham haqiqiy do’st bo’lishga qodir emas, kimdir tanishlar darajasida qoladi. Shuning uchun, haqiqiy do’stlar katta ahamiyatga ega.
Jinsiga qarab, quyidagi do’stlik turlari ajratiladi:
Ayollar do’stligi
Ayollar do’stligi psixologiyasi doimiy aloqada, dolzarb muammolarni muhokama qilish istagi asosida quriladi, bu esa stress darajasini pasaytiradi. Do’stlar har doim hamdard bo’lishga va yaxshi munosabatda bo’lishni taklif qilmasdan, hamdardlik bilan munosabatda bo’lishga tayyor. Agar echim izlashni istamasangiz, lekin shunchaki gaplashsangiz, unda eng yaxshi do’st ayoldir. Psixologiya nuqtai nazaridan ayollarning do’stligi muammolar bilan emas, balki muvaffaqiyat bilan sinovdan o’tkaziladi. Do’st quvonchni baham ko’rishga va yangi intilishlarda samimiy qo’llab-quvvatlashga tayyor bo’lganda, bu hasadgo’y odam emas, balki haqiqiy do’stdir. Bunday do’stlarni qadrlashlari va munosabatlarni iloji boricha uzoqroq saqlashga harakat qilishlari kerak.
Ishonch do’stlikning asosiy elementidir, ayol do’stligida ishonch hosil qilish kerak – ular istalmagan xatti-harakatlarni hatto yaxshi niyatlardan ham tushunishadi, qoralamaydilar. Ayollar do’stligining eng katta dushmani – hasad, raqobat. Agar do’stingiz bunday ko’rinishga moyil bo’lmasa, unda siz unga 100% ishonishingiz mumkin. Va savol: “Ayollar do’stligi bormi?” – paydo bo’lmaydi.
Qizlar o’rtasidagi do’stlik psixologiyasi o’zaro tushunish, hurmat, ishonchga asoslanadi, ammo odam faqat o’ziga tegishli bo’lgan sirlarga ega bo’lishi mumkin va boshqalarni bag’ishlashga intilish yo’q, bu normal holat, har kim o’z yaqinlik darajasini tanlaydi munosabatlar. Doimiy erkak sheriklarning mavjudligi ayollarning do’stligi, shuningdek, yolg’iz ayollar o’rtasida yanada mustahkam bo’lishiga imkon berishini payqadik, ammo bunday muhitdan chiqib ketish qiyin. Ayollardagi do’stlik psixologiyasi, muloqotga bo’lgan ehtiyojning yuqori bo’lishini ta’kidlash imkonini beradi, bu hissiyotlarga yordam beradi, hayotiy vaziyatlarni tushunishga yordam beradi. Shu sababli, yaqin do’stingiz ruhiy salomatlikka ijobiy ta’sir ko’rsatadi, hayotdan qoniqishni oshiradi va hatto tibbiy tadqiqotlar ko’rsatganidek sog’lom va uzoq umr ko’rishga hissa qo’shadi. Ayollar o’rtasidagi do’stlik psixologiya – munosabatlarning asosiy xususiyatlarini, adolatli jinsdagi do’stlikni tushunishga imkon beradi. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ayollar etarlicha hissiy va muloyim, do’stona munosabatlar psixiatriyaning elementi bo’lib, aqliy muvozanatni tiklashga yordam beradi.
Erkaklar do’stligi
Bu haqiqiy va ideal deb hisoblanadi, “Uch mushketyor” ning tarixi va adabiyotida misollar tasvirlangan. Shu bilan birga, do’stona munosabatlar o’zaro yordam, qo’llab-quvvatlash, o’zaro himoya qilish, muammolarni hal qilishda ishtirok etish asosida quriladi. Erkaklarni umumiy manfaatlar, ish, sevimli mashg’ulotlar birlashtiradi. Erkaklar kamroq his-tuyg’ularni namoyon etadilar, shuning uchun ular do’stlikda juda ko’p ochilmaydi, ma’naviy yaqinlik ayollarga qaraganda kamroq kuchli, ammo do’stona munosabatlar ancha kuchli va barqaror.
Odatda, haqiqiy do’stlar hayotda kamdan-kam uchraydilar, yillar o’tishi bilan ularning soni kamayadi, qolganlari esa yanada qadrlanadi – ular yillar davomida sinovdan o’tdilar, ularning harakatlari bilan ular ko’pincha qiyin vaziyatlarda yordam berishdi. Do’stlar inson hayotida muhim ahamiyatga ega, yaqin do’stga ega bo’lish esa baxtdir. Hayot davomida munosabatlarni qadrlash va saqlash muhimdir.
Erkaklar do’stligi psixologiyasi ma’lum tamoyillarga, qiziqishlarga asoslangan:
Umumiy ishlar – Do’stlar ishda ham, bo’sh vaqtlarda ham birga vaqt o’tkazishni yaxshi ko’radilar.
Qulaylik – do’stona munosabatlar o’zaro manfaatli bo’lib, biznesda o’zaro yordam beradi, hayotning turli sohalarida muvaffaqiyatga erishadi.
Murabbiylik – bunday do’st odatda yoshi kattaroq, rivojlanish uchun zarur bo’lgan bilimlarga ega. Erkaklar o’rtasidagi do’stlik psixologiyasi hamkorlik istagi asosida qurilgan, haqiqiy do’st har doim qiyin vaziyatda yordamga keladi. Erkaklar do’stligi muammolarda sinovdan o’tkaziladi, to’siqlar raqobat istagi, hayotga turli qarashlar, do’stlik va oilani birlashtira olmaslik bo’lishi mumkin. Ko’p yillar davomida siz oilalar bilan do’stlikni davom ettirishingiz yoki dam olish kunlari vaqti-vaqti bilan eng yaqin do’stlaringiz bilan uchrashishingiz mumkin.
Bolalar do’stligi
Do’stlikning paydo bo’lishining dastlabki bosqichi, 2 yoshdan boshlab , bolalar o’z tengdoshlariga qiziqish bildiradilar va 3-6 yoshlarida ular birinchi do’stlariga ega, do’stona munosabatlar o’zaro o’yinlar, muomalalar asosida quriladi, ular bolalarga yoqadi quvnoq, shikoyat qilishni yoqtirmaydi, muloqotga ochiq.
Do’stlik sizga birgalikda vaqt o’tkazish, tashrif buyurish, ko’ngil ochish, qo’llab-quvvatlash, yordam berish, himoya ko’rsatishga imkon beradi. Do’stlik psixologiyasi, bu o’spirinlik va katta yoshdagi munosabatlarni o’rnatish qobiliyatiga ta’sir ko’rsatadigan munosabatlar darslari. Kattalarning vazifasi – bir-birlarini bilishni o’rganish, muloqot qilish uchun muhitni topish, do’stlik qoidalarini tushuntirish – baham ko’rish, diqqatli bo’lish va yordam berish.
7-10 yoshida maktab mehrlari o’zaro qiziqishlarga asoslanib paydo bo’ladi – bir sinfda birgalikdagi ta’lim, to’garak mashg’ulotlari, doimiy aloqa (stol ustidagi qo’shni). Do’stlik ko’pincha hamkorlik sifatida qabul qilinadi – kim eng yaxshi o’quvchiga yordam berishi mumkin. Shu bilan birga, o’g’il bolalar doimo umumiy ishlarni, korxonalarni, qizlarni – suhbatlar, munozaralarni olib boradilar. 10 yoshga kelib, o’zaro yordam va o’zaro majburiyatlarni tushunish shakllanadi, do’stlar alohida maqomga ega bo’ladilar.
11 yoshdan 14 yoshgacha – yaqin ruhiy do’stga ehtiyoj, o’zaro ishonch, nufuzli do’stga ega bo’lish istagi paydo bo’lgan davr. Kollektiv fikr, moda, zamonaviy tendentsiyalar katta ta’sirga ega. Har bir o’spirin boshqalar bilan bir darajada bo’lishni, sinfdoshlar orasida tan olinishga intilishni xohlaydi.
15-18 yosh – shaxsiyatni shakllantirishning yangi bosqichi, do’stlik yanada shaxsiy bo’lib qoladi, aqliy kuchni tiklashga yordam beradi, psixoterapiyani eslatib turadi – telefon orqali doimiy muloqot, yozishmalar, uchrashuvlar. Do’stingizga yangi talablar – tushunish, fidoyilik, yordam berish, tinglash qobiliyati. Do’stlik zamonaviy dunyoda va kattalar muhitida o’zini o’zi tasdiqlash, o’zini o’zi aniqlashga yordam beradi.
Shu bilan birga, do’stlarga bo’lgan ishonch bilan birga boshqalarni tinglash qobiliyati ham zarurligini anglash kerak. Kimning ishonchli va sir saqlashi yoki ma’lumotni minimallashtirishga qodirligini anglash muhimdir, bu esa yuzaki muloqotga olib keladi. Bolalar do’stligi, psixologiya bu voyaga yetishga tayyorgarlik, o’z qadr-qimmatini shakllantirish bosqichi, ishonchni rivojlantirishga hissa qo’shishini tushunishga imkon beradi, bolalik va o’spirinlik davrida do’stona munosabatlarning ahamiyatini inobatga olmaslik kerak.
Erkak va ayol do’stligi
Juda qiziqarli va bahsli masala. Yaqinda o’tkazilgan tadqiqotlarda psixologlar turli xil sabablarga ko’ra yaqin munosabatlar imkonsiz bo’lsa, heteroseksual do’stlik mumkin deb ishonishga moyil. Erkakning do’stlari muloqotda qizlarga qaraganda qiziqroq bo’lishi mumkin – hasad, raqobat, ko’proq tushunish va e’tibor yo’q. Do’stona munosabatlar umumiy manfaatlar – mehnat, ijodkorlik, sevimli mashg’ulotlariga ega odamlar o’rtasida paydo bo’ladi.
Turli xil jinsiy aloqalar haqida turli xil fikrlar mavjud, hayot tajribasi har doim ham do’stlikning muvaffaqiyatini tasdiqlamaydi, garchi hamma narsa mumkin bo’lsa. Ushbu masala hali ham o’rganishni talab qiladi va sir bo’lib qolmoqda. Ko’rib turganingizdek, do’stlikning har xil turlari mavjud, ammo do’stlikning tamoyillari va qoidalari o’xshashdir. Qanday qilib yaxshi do’st bo’lish mumkin, do’stlar bilan munosabatlarda nimalarga e’tibor berish kerak?
Do’stlikning asosiy qoidalari
Har bir inson har doim yonida bo’lgan, yordam berishga va tushunishga tayyor bo’lgan ajoyib va sodiq do’stlarni orzu qiladi. Ammo, keling, savolni boshqacha qilib qo’ysak, yaqin odam singari do’st topish uchun do’stlikka loyiq bo’lishingiz, do’st bo’lishingiz, eng yaxshi axloqiy fazilatlarni namoyon etishingiz kerak, do’stlik qanday talablarga ega, nima kerak munosabatlarning asosi?
Do’stlik psixologiyasi do’stlikning asosiy qoidalarini belgilaydi:
Almashish – do’stlar ma’lumot, muvaffaqiyatlar, yutuqlar, yangiliklar bilan bo’lishishga intilishadi. Ular har doim ma’naviy qo’llab-quvvatlashga, qiyin vaziyatlarda yordamga kelishga tayyor. Ular muloqot uchun yoqimli, o’zaro xizmatlarga tayyor, samimiy va muloqotda ochiq bo’lishga intilishadi.
Yaqinlik – bu xususiyat do’stlarga bo’lgan ishonchni, ularning ishonchliligiga ishonchni o’z ichiga oladi. Do’stlarga nisbatan sadoqat, mas’uliyat, sir saqlashga intilish hissi mavjud.
Uchinchi shaxslarga munosabat – do’stingizni boshqa odamlar oldida himoya qilish istagi, boshqa do’stlarini tanib olish va hurmat qilish qobiliyati, shaxsiy munosabatlarga xotirjamlik bilan munosabatda bo’lish va jamoat joylarida tanqiddan qochish.
Muvofiqlashtirish – har bir insonda shaxsiy makon borligini anglash kerak, siz intruziv bo’lmasligingiz kerak, doimiy muloqot qilish istagi, o’z hayoti, qiziqishlari, tashvishlari bor. Doimiy ta’limotlar ham do’stlar orasida quvonch keltirmaydi, insonga, uning ichki dunyosiga hurmat ustuvor bo’lishi kerak.
Ko’p yillar davomida do’stlik va mustahkam munosabatlar sirlari do’stlik kodeksiga, yozilmagan qoidalarga rioya qilishga bog’liq. Dastlab, uchinchi tomon bilan muvofiqlashtirish va munosabatlar do’stona munosabatlarning ko’rsatkichi sifatida muhim rol o’ynaydi. Vaqt o’tishi bilan munosabatlar yanada chuqurlashadi, ko’proq ishonchni, yaqinlikni taklif qiladi – ishonchlilik, sodiqlik ko’pincha jamoat hayotida uchraydigan standart almashinuvdan farqli o’laroq asosiy rol o’ynaydi.
Inson qanday qilib do’stlarini tanlaydi, qanday asoslarga ko’ra?
Do’stlik psixologiyasi shuni ta’kidlaydiki, bir xil doiradagi odamlar qiziqishlari, qadriyatlari, munosabatlari o’xshash, yoshi, oilaviy ahvoli yaqin do’stlar bo’lishadi. Biroq, psixologik xususiyatlar sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Kamdan kam hollarda do’stlar boshqa sohadan, doiradan, yangi bilim olish, o’qitish, rivojlanish uchun keladi.
Do’stlikning dastlabki bosqichlarida tashqi fazilatlarga ko’proq e’tibor qaratiladi, vaqt o’tishi bilan ko’proq shaxsiy fazilatlar qadrlanadi, darhol paydo bo’lmaydigan, ammo e’tiborga loyiq bo’lgan o’ziga xos xususiyatlar. Odamlar bir-birlari bilan tanishadi, muloqot qilish tajribasini orttiradilar, o’zaro hamdardlik, do’stlarga mehr bor. Ba’zida harakat bolalar uchun fojia bo’lib qoladi – jamoaning o’zgarishi, do’stlarini yo’qotish. O’zaro munosabatlar, do’stlik psixologiyasi oilaviy ish kabi doimiy ish natijasidir. Muntazam muloqot, o’zaro yordam, qo’llab-quvvatlash do’stlikni mustahkamlaydi, do’stlikni saqlab qolish, yaqin do’stlar bilan uchrashish uchun vaqt topishingiz kerak. Har kuni biz do’stlik tomon qadam tashlashimiz, uni mustahkamlashimiz yoki uni qo’yib yuborishimiz bilan o’zaro aloqalarni rad etishimiz mumkin.
Psixologiyadagi do’stlik tushunchasi o’z-o’zini oshkor qilishni, o’z fikrlari, g’oyalarini baham ko’rishni istashni nazarda tutadi, ammo odam turli odamlar bilan munosabatlarning yaqinligiga qarab har xil darajada ochiladi. Qoida tariqasida, bir kishining ochiqligi ijobiy rag’bat, o’z shaxsiy va qimmatbaho narsalarini baham ko’rishga intilish, ishonchni ko’rsatishdir.
Oddiy vaziyatda odamning bir nechta yaqin do’stlari, u ishonadigan qarindoshlari bor, qolganlari masofani saqlaydi va ruhga kirmaydi, bu to’g’ri, siz ruhni hamma odamlarga ishonmasligingiz kerak, hamma ham tushunmaydi, bor shuningdek, shaxsiyatdagi jumboqlar.
Do’stlik psixologiyasi do’stning muhim sifatini – boshqa odamni tushunish qobiliyatini belgilaydi; idrok etish va etarli baho berish uchun quyidagi fazilatlar zarur:
Hayotiy tajriba, yoshi kattaroq odam yoshni (o’spirin, bolani) tushunishi mumkin, qarama-qarshi vaziyat yuzaga kelishi mumkin emas;
Shaxsiyatlarning psixologik o’xshashligi ;
Yuqori intellekt – vaziyatni, ma’lumotni oqilona tushunishga yordam beradi;
O’zini anglash qobiliyati , yuqori darajadagi xabardorlik boshqa odamlarning tushunishiga hissa qo’shadi;
Hissiy barqarorlik – odamlarning hushyor munosabatiga yordam beradi va xavotir ob’ektiv bo’lishga xalaqit beradi;
Tafakkur – odamlarga xushmuomala munosabatda bo’lish qobiliyati, ammo hamma narsaga masofadan qarab, kuzatib va tahlil qilish;
Sezuvchanlik bu o’z ichki dunyosini va boshqa odamlarni idrok etish va his qilish, diqqatli bo’lish va ishtirok etish, tushunishni ko’rsatish qobiliyatidir, shuning uchun yaxshi do’st bo’lish, tushunishni o’rganish, boshqa odamlarni, ularning tajribalarini, quvonch va og’riqlarini his eting. Psixologiya nuqtai nazaridan do’stlik alohida munosabatlarni nazarda tutadi – do’st eksklyuziv, noyob, takrorlanmas bo’lib qoladi. Bu munosabatlarning qadr-qimmatini ta’kidlab, o’ziga xos axloq, odamni ajratib ko’rsatish va unga alohida e’tibor berish istagi. Haqiqiy do’stlarga ega bo’lish baxtli hayotning asosi bo’lib, ularning yo’qligi o’z-o’zini hurmat qilishning pasayishiga, yolg’izlik va umidsizlik tuyg’usiga olib keladi.
Agar inson bunga intilsa, qanday qilib muloqot qilishni va do’stona, ochiq va ishonchli munosabatlarni o’rnatishni bilsa, dunyoda o’z juftlarini topishi mumkin .
Manba:b17.ru
Izzattillo Islomov
