Behruzbek Hamidov
Miya inson tanasining eng hayratlanarli va chalkash qismlaridan biridir, garchi u faqat bo’shliqning bir qismini egallaydi. Ammo, g’alati, o’rtacha odam o’z miyasi haqida deyarli hech narsani bilmaydi. Sizning kulrang narsalaringiz haqida hayratlanarli darajada qiziqarli ma’lumotlar.
1. Miyaning o’zi og’riqni his qila olmaydi
Miya jarrohlari bedor bo’lganlarida bemorlarga qanday qilib operatsiyalarni amalga oshirishi mumkinligi haqida hech o’ylab ko’rganmisiz? Abbott tibbiyot direktori, nevropatolog Bet MakKuistonning tushuntirishicha, miyada og’riq retseptorlari bo’lgan qoplamalar va qon tomirlari qatlamlari mavjud bo’lsa, miyaning o’zi og’riq sezmaydi. Masalan, odamda bosh og’rig’i bo’lganida, bu ko’pincha miyadan keladigan og’riq sifatida qabul qilinadi, ammo aslida bunday emas. Miyani o’rab turgan mushaklar va terilar og’riqni sezishi mumkin.
2. Sizning miyangiz ochko’z
Sizning miyangiz tana vaznining atigi 3 foizini tashkil qilishi mumkin, ammo yuragingiz pompalagan qonning 30 foizini oladi. Bu sizning tanangizning boshqa muhim ko’rinadigan sohalari bilan taqqoslaganda unga qanchalik e’tibor va qo’llab-quvvatlash kerakligini ko’rsatadi.
“Miya buzilgan va talabchan bolaga o’xshaydi, ammo u baribir nihoyatda aqlli va samarali”.
Kaliforniya universiteti klinik fakulteti professori, sud-tibbiyot patologi, nevropatolog, epidemiolog va tibbiyot fanlari doktori Bennett Omalu tushuntiradi.
3. Siz aslida miyangizning ko’p qismini ishlatasiz, ko’pincha.
Bredli Kuperning “Zulmat sohasi” filmi odamlarni miyaning faqat kichik bir qismidan foydalanaman deb o’ylashga majbur qilsa-da, aslida bunday emas. “Bu noto’g’ri tushuncha paydo bo’ldi, chunki miya shunchalik moslashuvchanki, ba’zida mayda shikastlanishlar faqat nozik muammolarni keltirib chiqaradi”, – deb tushuntiradi Bret Vinger, fan doktori, muhandis, nevrolog va Halo Neuroscience asoschilaridan biri. “Gap shundaki, miyangizning katta qismi doimiy ravishda ishlaydi – his qilish, qayta ishlash, o’ylash, harakat qilish va hatto orzu qilish”. Kechqurun uxlaganda ham miyangiz qattiq ishlaydi!
4. Miya to’lqinlari uxlayotganingizda yanada faollashadi
Siz qattiq uxlab yotganingizda, miyangiz “o’chirilgan” deb o’ylashingiz mumkin, lekin aslida bu yurish, suhbatlashish, ovqatlanish va o’ylashdan ko’ra ko’proq narsani qiladi. “Serebrum sog’liqni saqlash markazlari xodimi shifokori Brendon Brok:” Uyg’oqlikda odamlar alfa va beta to’lqinlardan foydalanib, kun davomida hushyor turishimiz kerak “, deb tushuntiradi. “Biroq, uxlash, ayniqsa, dastlabki bosqichda, beta-dan kattaroq amplituda bo’lgan teta faolligini ishlatadi.”
5. Voyaga etganlarning miyasi hali ham yangi neyronlarni yaratmoqda
Bizning neyronlarning ko’pi tug’ilgandan beri biz bilan bo’lgan va yoshi o’z ta’sirini o’tkazayotgan bo’lsa-da, sizning miyangiz hali ham yangi neyronlarni yaratmoqda.
“Neyrogenez deb ataladigan bu jarayon dentat girus deb ataladigan maxsus sohada sodir bo’ladi”, deb tushuntiradi doktor Vinger. Ushbu miya faktlari keng muhokama qilinmoqda, ammo tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kattalar miyasi yangi asab hujayralarini yaratishi va ularni asab davrlariga qo’shishi mumkin. “Ushbu neyronlar o’rganish, xotira va stressga javob berish uchun muhim deb o’ylashadi.”
Ushbu jarayonni miyangizda qanday rag’batlantirishingiz mumkin? Doktor Vinger sog’lom turmush tarzi, yaxshi uxlash, jismoniy mashqlar va muvozanatli ovqatlanish kabi narsalar orqali aytadi. Miya quvvatini oshirish uchun bu erda iste’mol qilish kerak bo’lgan ovqatlar.
6. Bolaning energiyasining deyarli yarmi uning miyasini oziqlantirishga sarflanadi.
Miyaning eng yuqori darajada ishlashini davom ettirish uchun unga katta miqdordagi energiya kerak bo’ladi. Va bu hali ham tez sur’atlar bilan o’qiydigan, qayta ishlanadigan va rivojlanayotgan yosh bolalar uchun yanada to’g’ridir.https://yastatic.net/safeframe-bundles/0.80/1-1-0/protected/render.html
“Yaqinda Shimoli-G’arbiy Universitet olimlari, maktabgacha yoshdagi davrda, bolaning miyasi tezroq rivojlanayotganida, jismoniy o’sish sekinlashishi, ehtimol rivojlanayotgan miya uchun ko’proq energiya tejash uchun bo’lishi mumkinligini aniqladilar”, deb tushuntiradi doktor Vinger. “Aksincha, balog’at yoshida, jismoniy o’sish tezroq bo’lganda, miyaning rivojlanishi sekinlashadi, bu esa o’spirin ota-onalari uchun ajablantirmasligi mumkin”. Siz dahoni tarbiyalayotganingizni qanday aniqlash mumkin.
7. Jismoniy mashqlar tanangiz uchun bo’lgani kabi miyangizga ham foydali.
Professional sportchilar o’zlarining mashg’ulotlariga eng ko’p kuch va kuch sarflashlari uchun miyalarini rag’batlantirish qanchalik muhimligini bilishadi. “Bu jismoniy mashqlar bilan birga keladigan ruhiy stimulyatsiya bilan bog’liq va sog’lom yurak-qon tomir tizimi miyaning yaxshi ishlashini anglatadi”, deydi doktor Vinger. Ayniqsa, siz yangi fitness darsini yoki rejimini sinab ko’rganingizda, miyangiz harakatni o’rganish va mushaklaringizni boshqarish uchun juda ko’p ishlaydi.
8. Miyaning aksariyat hujayralari neyron emas
Miyadagi barcha neyronlar uchun ushbu neyronlarni qo’llab-quvvatlaydigan va himoya qiladigan kamida bir xil miqdordagi glial hujayralar mavjudligini bilasizmi? “Ushbu mikroskopik, yashirin qahramonlar neyronlarni doimiy ravishda ozuqa moddalari va kislorod bilan ta’minlaydi, neyronlarni bir-biridan ajratib turadi va hatto asab tizimining shikastlanishidan keyin tozalashga yordam beradi”, deydi doktor Vinger. “Ular hatto neyronlar o’rtasidagi aloqani optimallashtirishga yordam beradi.”
9. Siz quloqlaringiz bilan “ko’rishingiz” mumkin
Neyroplastiklik yoki miyaning inson hayoti davomida qayta tuzilishi va o’zgarishi qobiliyati haqiqatan ham ajoyib narsadir. Monreal universiteti tomonidan olib borilgan bir tadqiqotda ko’zi ojiz tug’ilgan odamlarning miya faoliyati normal ko’rish qobiliyatiga ega bo’lganlar bilan taqqoslangan. Ular miyaning odatda bizning ko’zimiz bilan ishlaydigan qismi, aksincha, vizual idrok o’rniga ovozli ma’lumotni qayta ishlashga imkon berishini aniqladilar. Juda zo’r, to’g’rimi?
10. Miyaning ko’rish joylari eng orqa tomonda joylashgan
Ushbu miya faktlari sizning ko’zlaringiz boshingizning old tomonida ekanligini hisobga olgan holda qarama-qarshi bo’lib tuyulishi mumkin, ammo sizning miyangizning ko’rish uchun mas’ul bo’lgan qismi, oksipital lob, orqa tomonda joylashgan.
“Birovning boshini orqa tomoniga urib ko’ring, ular yulduzlarni ko’rishadi, tovushlarni emas”, – deydi Genri Soper, psixologiya maktabi doktori. Xuddi shu tarzda, miyangizning chap tomoni o’ng tarafdagi ko’rishni boshqaradi va aksincha. Xuddi shu narsa bizning miyamiz ovozni qanday ishlashiga – boshning qarama-qarshi tomonlarida. “Evolyutsion nazariyalar taklif qilingan bo’lsa-da, xulosa shuki, biz buning sababini bilmaymiz”, deydi doktor Soper.
11. Miyani skanerlash odamning qachon sevishini ko’rsatishi mumkin
Ba’zilar sevish shunchaki g’oya yoki odamlar ishlatadigan atama, deb o’ylashlari mumkin, ammo miyani skanerlash aksini ko’rsatadi.
“Oshiq bo’lganlar uchun miyaning funktsional MRI tekshiruvi dopamin,” o’zini yaxshi his qiladigan “nörotransmitter mavjud bo’lgan joyni ko’rsatishi mumkin”, deydi doktor MakKuiston. “Miyaning zavq va mukofot bilan bog’liq boshqa sohalari ham sevib qolgan insonlar uchun ko’proq faollikni ko’rsatishi mumkin.”
12. Sizning miya harakatlaringiz barmoq izlari kabi noyobdir.
Nature Neuroscience jurnalida chop etilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, insonning miya faoliyati o’z barmoq izlari kabi noyob bo’lishi mumkin. O’zlarining xulosalariga erishish uchun olimlar funktsional magnit-rezonans tomografiya (fMRI) yordamida tadqiqotchilarga 100 dan ortiq odamlarda miya faoliyatini aniqlashga imkon beradigan “ulanish rejimlarini” yaratdilar.
“Miyadagi individual aloqalarni o’rganish olimlarga insonning aql-zakovati yoki shaxsiyati to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ldi”, deb tushuntiradi doktor MakKuiston. “Bu kelajakda har bir noyob odamga alohida qarashga yordam berish uchun kelajakda miyani skanerlash usullaridan foydalanishga ta’sir qilishi mumkin.”
13. Sizning miyangiz ajdodlaringiznikidan kichikroq
Siz haqiqatan ham o’ylab ko’rganingizda, bu dahshatli miya faktlaridan biri bo’lishi mumkin, ammo paleoantropologik tadqiqotlar miyamiz torayib borayotganini isbotlamoqda. Barcha yashovchi qit’alardan olingan skelet ma’lumotlari ushbu nazariyani qo’llab-quvvatlaydi. Ba’zi olimlarning fikriga ko’ra, bu so’nggi 10 000 yil ichida odam tanasining o’rtacha hajmi ham kamayganligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
“Kattaroq tana uchun kattaroq asab tizimi zarur, shuning uchun tanamiz kichrayishi bilan bizning miyamiz ham qisqaradi”, – deya maslahat beradi Donald Krif, doska tomonidan tasdiqlangan neyroxirurg.
14. Miya tanamizdagi boshqa to’qimalarga qaraganda ko’proq hujayra turlariga ega.
Ko’pgina hujayralar bitta turdagi bo’lgan tanamizdagi jigar yoki ayrim mushaklardan farqli o’laroq, miya ko’plab murakkab, o’zaro bog’liq hujayralardan iborat bo’lib, ulardan biri neyronlardir, deb tushuntiradi molekulyar nevrologiya professori Hermona Sorek. Ibroniy universiteti Quddusdagi Edmond miya ilmiy markazi va Lily Safra.
15. Uyg’onganda, miyangiz kichik lampochkani quvvatlantirish uchun etarli elektr energiyasini ishlab chiqaradi.
Stenford universiteti kompyuter olimlarining fikriga ko’ra, inson miyasi singari deyarli aqlli protsessorga ega robotning to’g’ri ishlashi uchun kamida 10 megavatt elektr energiyasi kerak bo’ladi. “Miyaning neyronlari aslida lampochkani yoqish uchun etarlicha elektr energiyasini ishlab chiqaradi – 100 milliard hujayralar shuncha energiya ishlab chiqaradi”, deb tushuntiradi Brok. Miya ham tez ishlaydi – shunchalik tezki, u dunyodagi eng katta kompyuterga qaraganda tezroq. “Qo’l va oyoqlardan miyangizga kiradigan ma’lumotlar soatiga 241 kilometr tezlikda harakat qiladi.”
16. Birgalikda ijro etishda ikkita musiqachining miya to’lqinlari sinxronlashtirilishi mumkin
Sizning sevimli guruhlaringiz va musiqachilaringiz bir-biriga uyg’un tarzda aralashishining ilmiy sababi bor. Berlindagi Maks Plank nomidagi insoniyatni rivojlantirish instituti olimlari guruhi elektrodlardan foydalanib, 16 juft gitara chaluvchilarning miya to’lqinlarini xuddi shu musiqiy ketma-ketlikda o’ynaganlarida yozib olishdi. Garchi har bir juftlikdagi ikki kishi turli xil rollarni ijro etgan bo’lsa-da, ularning miya to’lqinlari sinxronlashtirildi. “Ushbu tadqiqot boshqalar bilan harakatlarni muvofiqlashtirish uchun asab tizimining mavjudligini ko’rsatmoqda”, deb tushuntiradi Brok. “Miya to’lqinlari, neyrokimyoviy moddalar, hatto yurak urishi ham sinxronlana boshlaydi va birgalikda yoki xorda qo’shiq aytayotganlarga o’xshaydi”.
17. “Brain Freeze” aslida sizning miyangiz haroratning pasayishini tan oladi
Bu shunday! Sizni muzlashdan va o’limdan qutqarish uchun, harorat pasayishini sezganingizda, miyangiz tepaga kiradi. “Sizning miyangiz tezlikni pasaytirishi yoki tinchlanishini aytmoqchi bo’lgan holda tezda qon bosimini ko’taradi”, deydi Brok. “Ilmiy atama, fenopalatin ganglionuralgiya – bu miyangiz sizga istalmagan harorat o’zgarishini oldini olish uchun qilayotgan ishingizni sekinlashtirishi haqida aytishning bir usuli”.
18. Miya hujayralari faqat kislorod va glyukoza hisobiga yashay oladi
Ushbu ikkita ozuqa inson miyasining ishlashi va hayoti uchun nihoyatda muhimdir. Miya kislorod yoki glyukoza etishmovchiligida doimiy ravishda zararlanishi uchun uch-besh daqiqa vaqt ketadi. Doktor Omalu tushuntirganidek, miya yurak va o’pkani boshqaradi va nazorat qiladi va bizning ongimizni boshqaradi. Shuning uchun ko’pgina o’limlar bir zumda sodir bo’lmaydi. “Odamning boshi kesilgan bo’lsa ham, boshi kesilganidan bir necha daqiqa ichida miya doimiy zarar ko’rmaydi va o’limga duchor bo’lmaydi.”
19. Sizning miyangiz asosan semiz.
Ha, sizning mushak kepkangiz tanangizdagi kamida semiz 60% yog ‘bilan eng semiz a’zodir. Shuning uchun omega-3 va omega-6 kabi sog’lom yog’larga boy parhez miya va butun tana salomatligi uchun juda muhimdir. “Yog ‘miyadagi hujayra devorlarini barqarorlashtiradi va qonda yog’da eriydigan vitaminlarni tashiydi, singdiradi va saqlaydi”, deb tushuntiradi Brok. “Shuningdek, bu yallig’lanishni kamaytiradi va immunitet tizimining tartibga solinishi va ishlashiga yordam beradi.”
20. Ovoz chiqarib o’qish, indamay o’qishdan ko’ra, turli xil miya davrlarini qo’llaydi.
Tadqiqotchilar uzoq vaqtdan beri bolalar o’qishni so’zlarni baland ovoz bilan gapirish orqali o’rganishni o’rganishadi va bu bilim aniqlangandan keyingina ular o’zlarini o’qishni o’rganishlari mumkin. “Atrof-muhitni xaotik va shovqin bilan kamsitish turli kanallardan foydalanadi”, deb tushuntiradi Brok. Xuddi shunday nuqtai nazardan, musiqa shaklidagi shovqin odatdagi nutqdan, turli balandliklar va chastotalardan va turli xil uyg’unliklardan farq qiladi.
21. Tug’ilganda miya to’liq tartibga solinmagan
Miyaning asab hujayralari hayotning birinchi yilida qanchalik tez-tez ishlatilishi va rag’batlantirilishiga qarab o’zgarishni davom ettiradi. Bu, ayniqsa, nutq va til uchun to’g’ri keladi. “Ba’zi bolalar tibbiy sabablarga ko’ra miyani katta rezektsiya qilishlari kerak va bu muolajalar, afsuski, miyadagi asosiy til markazini olib tashlashni anglatishi mumkin”, deb tushuntiradi tibbiyot fanlari doktori Jennifer Bikel.
“Agar kattalar shunga o’xshash protseduradan o’tsalar, ular ko’pincha yozma yoki og’zaki tilda muloqot qila olmaydilar, ammo yosh bolalarning miyasi shunchalik moslashadiki, u o’zini qayta tashkil qiladi va tildan foydalanish qobiliyati saqlanib qoladi.”
Miyaning aynan shu doimiy moslashuvchanligi yosh bolalarning til bilan doimiy aloqada bo’lishiga sabab bo’ladi.
22. O’qish sizning miyangizga ma’lumotni to’g’ridan-to’g’ri yuklab olish imkoniyatini beradi
“Ilmiy fantastika shriftlari hali ham uzoq bo’lsa-da, texnologiya, masalan, bosmaxona – inson qobiliyatini oshiradi va asrlar davomida o’rganishimiz, qayta ishlashimiz va muloqot qilishimizga yordam beradi”, deb tushuntiradi doktor Vinger. O’qishni o’rganganingizda, sizning vizual va til tizimlaringiz sahifadagi ma’lumotlarni sizning ish xotirangizga uzatishi uchun miyangiz o’zgarishi va o’zgarishi kerak edi. “Biz endi miyamizni smartfonlar va Google qidiruvlari bilan to’ldirmoqdamiz”, deydi u.
23. Sizning miyangiz qancha ko’p ishlasa, shunchalik kam to’lqinlanasiz
Ishlayotganda sizning miyangiz elektr maydonlarini yaratadi. “Elektroansefalogramma (EEG) deb nomlangan maydonlar miyangiz kam ishlaganda ko’pincha kattaroq bo’ladi”, deb tushuntiradi doktor Vinger. «Buning sababi, band bo’lmagan neyronlar sukut bo’yicha sinxronlashtiriladi. Ko’proq ma’lumotlarni qayta ishlaydigan neyronlar minglab turli xil suhbatlar o’tkazayotgan olomon singari murakkab sxemalarda sinxronlashadi. Ularni aniq “eshitish” qiyinroq.
24. Dinozavrlarda fikrlash va mulohaza yuritish qobiliyati yo’q edi
65 million yil oldin Yer yuzida yurgan uzoq vaqtdan beri sudralib yurgan sudralib yuruvchilar haqida hali ham o’rganayotgan ko’plab olimlar mavjud. Ammo ular odamlar kabi o’ylay olmasliklarini yoki fikr yuritolmasliklarini bilishadi. “Dinozavrlarda biz fikrlash va shunga o’xshash narsalar uchun foydalanadigan neokorteks yo’q edi va ularda biz rejalashtirish va muammolarni hal qilish uchun foydalanadigan frontal loblar yo’q edi”, deydi doktor Soper. “Dinozavrlar tafakkuri ko’proq tovuq tafakkuriga o’xshaydi, ular ba’zi narsalarni o’rganishlari mumkin, ammo sutemizuvchilar bilan taqqoslaganda minimal”. Biroq, ularning hidlari biz odamlarga qaraganda ancha yaxshi edi.
25. Yoshimiz o’tishi bilan miyaning ko’p qismi buzilmasdan qoladi.
“Ko’plab tsivilizatsiyalar aytganidek, keksa odamlar o’zlarining tajribalari orqali ko’proq narsani bilishadi, garchi ularning xotirasi u qadar yaxshi bo’lmasa ham,” deydi doktor Soper. “Qarish masalasiga kelsak, faol va jismoniy mashqlar bilan shug’ullanadigan aql, boshqalar pasayishi mumkinligini ko’rsatmaydi.” Albatta, bu kunlik miya mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi, shuning uchun krossvordlar va sudoku, bingo va mahjong kabi o’yinlar qariyalar uchun foydali, aql bovar qilmaydigan darajada foydali bo’lishi mumkin.
“Agar keksa odamlar aqliy mashqlarni bajarsalar, ularning aql-idroki aslida yaxshilanishi mumkin – xuddi shu narsa tanaga va uning mashqlariga ham tegishli”.
26. Sizning miyangizning qobiliyati deyarli cheksizdir
Juda ko’p ma’lumot – yoki shunchalik ko’p narsalarni o’rganish kabi narsalar mavjud emaski, siz ko’proq ma’lumotni saqlay olmaysiz (garchi buni uzoq kengash yig’ilishida o’tirganingizda sezishingiz mumkin). “Sizning miyangiz kompyuteringizdagi yoki smartfoningizdagi ma’lumotlar xotirasi kabi” tugamagan “, – deydi Kriff. “Miyaning cheksiz kuchi bor! Garchi uxlamaslik miyangizning ko’proq xotiralar yaratish qobiliyatiga ta’sir qilishi mumkin. “
27. Uni ishlating yoki yo’qotib qo’ying
Miya mushakka o’xshaydi, deb tushuntiradi Aegis Livingning bosh shifokori, M.D. Shirley Newell. “Siz o’zingizning” bilim zaxirangizni “yoki miyangizning tug’ma qobiliyatini turli xil ta’lim turlari va yoki yangi tajribalar orqali o’z ishini bajarishingiz mumkin.” Kuchli va sog’lom kognitiv zaxiraga ega bo’lgan odamlar, orttirilgan tajriba bilan boyitilgan – kutilmagan hayotiy voqealarni engishga qodir ekanligi isbotlandi.
28. Uyqusizlik miyaga ko’p jihatdan ta’sir qilishi mumkin
Kechasi etti-to’qqiz soat uxlash tavsiya etilishining sababi bor, chunki tanangiz va miyangiz yaxshi ishlashi, xotirani saqlab qolish va o’z vaqtida javob berish uchun dam olishga muhtoj.
Biror kishi tungi dam olmasa, hatto hukm ham buziladi. “Uyqudan mahrum bo’lish miya hujayralarini o’ldiradi, agar siz etarlicha uzoq vaqt hushyor tursangiz va tana va miyaning sog’ayish qobiliyatini pasaytirsangiz, psixozni keltirib chiqarishi mumkin”, deydi Brok. “Bularning barchasi idrok, fikr yoki reaktsiya vaqtiga ta’sir qilishi mumkin.”
29. Qisqa muddatli xotira odatda 20-30 sekund davom etadi
Qanday qilib biron bir narsani aytishni, bir lahzaga chalg’ishni va keyin aytmoqchi bo’lgan narsani butunlay unutishni xohlayotganingizni o’ylab ko’rganmisiz? Bu sizning miyangizning oz miqdordagi ma’lumotni faol ongda saqlash qobiliyatiga bog’liq. U osonlik bilan kirish uchun uni saqlaydi, ammo buni atigi yarim daqiqa davomida amalga oshiradi.
30. Miyamizning deyarli yarmini jarrohlik yo’li bilan olib tashlash, shaxsiyat yoki xotiraga juda kam ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Miya haqidagi bu faktlar aqldan ozganday tuyulishi mumkin, ammo yarim sharni olib tashlash yoki miyaning yarmini jarrohlik yo’li bilan olib tashlash mumkin va mumkin. Bu juda kam uchraydigan neyroxirurgik protsedura bo’lib, u turli xurujlarni davolashda qo’llaniladi. Biroq, ushbu protsedura, tasavvur qilib bo’lgandek, natijasiz bo’lmaydi. “Ba’zi xususiyatlar bir yarim sharga juda xosdir, shuning uchun ular bizga juda nozik farqlarni berishi mumkin”, deydi Brok. “Odatda xotira, hazil va shaxsiyat tiklanadi, ammo bilish biroz o’zgarishi mumkin.”
Manba:qil.ru
Izzattillo Islomov
