Behruzbek Hamidov
Mashhur kimyogar D.Mendeleyevning kimyoviy elementlar jadvali kimyodagi haqiqiy yutuq bo‘lib, uni butun dunyo 1869 yilning bahorida ko‘rishga muvaffaq bo‘ldi. Rus kimyogari har bir kimyoviy element haqidagi bilimlarni hozirda har bir maktab o‘quvchisiga tanish bo‘lgan amaliy jadval ko‘rinishida guruhlash va tartibga solishga muvaffaq bo‘ldi. Davriy jadval bunday qiyin va ayni paytda maftunkor mavzuning jadal rivojlanishi uchun asos bo’ldi, uning ko’rinishi afsonalar va afsonalar bilan qoplangan. Agar “kimyo” tushunchasi siz uchun begona bo’lmasa va siz qiziq bo’lgan hamma narsaga qiziqsangiz, tizimning ochilishi aslida qanday sodir bo’lganini bilish zarar qilmaydi.
Dmitriy Mendeleyev davriy sistemani kashf etishidan ancha yillar oldin, ko’plab olimlar o’sha davrda ma’lum bo’lgan kimyoviy moddalarni tizimlashtirishga harakat qilishdi. Ammo har bir kimyoviy element va to’g’ri atom massasi haqida ma’lumot yo’qligi yaratilgan jadvallarda ishonchli ma’lumotlarga ega emasligiga olib keldi.
1869 yil mashhur stolning kashf etilishi bilan nishonlandi. Bu vaqtda kimyogar ilmiy jamoatchilik yig’ilishida hamkasblariga yaqinda qilgan kashfiyoti haqida gapirib berdi. Har bir kimyoviy element o’zining kattaligi va molekulyar og’irligiga qarab o’zining alohida joyiga ega.
Shuni ta’kidlash kerakki, jadvalda bo’sh hujayralar ham bor, ular keyinchalik yangi davriy element bilan to’ldirilgan, kashfiyoti olimning o’zi tomonidan bashorat qilingan (bu skandiy, galiy va germaniyni o’z ichiga oladi). Ixtiro dunyoga taqdim etilgandan so’ng, u ham bir necha bor tuzatilgan va to’ldirilgan. Shotlandiya kimyogari V. Ramsay bilan birga ishlaganda rus olimi tizimni bir guruh inert gazlar (nol guruhi deb ataladigan) bilan to’ldirdi.
Keyinchalik, kimyoviy elementlar tizimining rivojlanish tarixi fizika bilan bevosita bog’liq edi. Hozirda tizim ustida qattiq ish olib borilmoqda; zamonaviy yorqin onglar doimiy ravishda jadvalga yangi elementlarni qo’shishmoqda. Davriy tizimning yaratilishini ortiqcha baholash mumkin emas, chunki buning natijasida quyidagilar mumkin edi:
- har bir kashf etilgan elementning xususiyatlari haqidagi bilimlarni tasniflash;
- yangi moddalarning paydo bo’lishini bashorat qilish;
- yadro va atom fizikasining rivojlanishiga turtki beradi.
Davriy qonun asosida kimyoviy elementlarning tasnifini taqdim etishning bir nechta variantlari mavjud, ammo eng mashhur va keng tarqalgani ko’pchilik uchun tanish bo’lgan D. Mendeleev jadvalidir.
Davriy sistemaning kelib chiqishi haqidagi afsonalar va faktlar
Mashhur davriy jadvalning kelib chiqishi ko’plab afsonalar bilan qoplangan. Eng keng tarqalgan noto’g’ri tushunchalardan biri shundaki, tizim haqidagi g’oya olimga tushida kelgan. Darhaqiqat, kimyogarning o’zi bu afsonani rad etdi va uni ishlab chiqish ustida ko’p yillar davomida ishlaganligini da’vo qildi. Elementlarni tizimlashtirish uchun u ularning barchasini alohida kartalarga yozib qo’ydi va ularni ko’p marta birlashtirishga harakat qildi, kartalarni o’xshash xususiyatlarga ko’ra ketma-ket joylashtirdi.
Bashoratli tush haqidagi afsona olimning o’zi bir necha kun davomida barcha kimyoviy moddalarni tasniflash ustida ishlaganligi sababli paydo bo’ldi, vaqti-vaqti bilan bir-ikki soatlik uyqu uchun tanaffus qildi. Ammo ko’p yillik mashaqqatli mehnat va Mendeleevning tug’ma iste’dodi natijasini taniqli jadval shaklida berdi va istiqbolli olimga butun dunyoga shuhrat keltirdi.
Davriy jadval qanday tuzilgan?
Jadvalning barcha komponentlari ularning massasini ko’paytirishni hisobga olgan holda qatorlarga joylashtirilgan va har bir satrning uzunligi o’zida joylashgan elementlar o’xshash xususiyatlarga ega bo’ladigan tarzda tuzilgan.
Buni qisqacha ta’riflash uchun barcha ustunlar ichidagi elementlar ustunlar o’rtasida harakatlanayotganda o’zgarib turadigan o’xshash xususiyatlarga muvofiq joylashtiriladi. Har bir element, shu jumladan № 92, tabiiydir va № 93 dan boshlab faqat laboratoriyalarda yaratilgan sun’iy birikmalar mavjud.
Dastlab, davriy jadval tabiatda allaqachon mavjud bo’lgan elementlarning vizual tizimi edi, ammo ular nima uchun bunday ko’rinishi kerakligi haqida hech qanday asos yo’q edi. Ammo kvant mexanikasi paydo bo’lishi bilan hamma narsa mantiqiy bo’ldi va har bir elementning joylashuvi endi aniq bo’ldi.
To’g’ri ijodiy jarayon
Agar D.Mendeleyev o‘zining davriy sistemasini qanday yaratganligi haqidagi hikoyadan ijodiy jarayonni tashkil etishda qanday saboq olish mumkin degan savolni qo‘ysak, A.Puankare va N.Uollesning ijodiy tafakkurni o‘rganishga oid ishlarini ko‘rib chiqishimiz mumkin. Ularning ishlariga ko’ra, ijodiy fikrlashning 4 asosiy bosqichi mavjud:
- Tayyorgarlik bosqichi – bu erda asosiy vazifa paydo bo’lishi va uni hal qilish uchun birinchi urinishlar bo’lishi kerak.
- Kuluçka bosqichi – bu vaqtda g’oyadan vaqtinchalik chalg’itish mavjud, ammo ongsiz darajada, yechim topish uchun ish davom etmoqda.
- Insight bosqichi – tadqiqotchi intuitiv ravishda yechim topadi. Shu bilan birga, bu yechim muammoga hech qanday aloqasi bo’lmagan vaziyatda paydo bo’lishi mumkin.
- Tekshirish bosqichi – bu yechimni sinovdan o’tkazish va amalga oshirish vaqti, bu vaqtda yechim sinovdan o’tkaziladi va kelajakda potentsial rivojlanish.
Izzattillo Islomov
