Behruzbek HamidovYoshligimdan doimo xotirani rivojlantirish,
«super-fenomenal» miya sohibi bo’lishga
qiziqib kelganman. Xuddi menga bir kitobni
bersa suvdek ichkandek uni yodlab olishni
va keyinchalik o’qigan ma’lumotimni
effektiv tarzda ishlatishni o’ylab
yurganman. O’zim ham student bo’lganim
uchun qanday qilib imtixonlarga tez va
puxta tayyorlanish haqida ko’p fikr yuritar
edim. Quyida esa tajribadan o’tgan , jahon
miqyosidagi mashxur maslahatlar
keltirilgan.
- Xotirani rivojlantirish asoslari
Xotiraning asoslari haqida keyinchalik
batafsil to’xtalaman. Axir , blogimning
asosiy mavzusi ham shu da.Lekin umumiy
rasmni berishim uchun aytishim mumkinki-
bular fokusni oshirish, mnemonika, so’ngi
ilmiy natijalarni amaliyotga tatbiq etish,
strukturiviy o’qish va AQL XARITASI
(mindmapping) va yangi innovativ interaktiv
usullardir. - Doimo Yangilikni o’rganib borish
Learning is good for your brain.
Aniq xotirani rivojlantirishi mumkin bo’lgan
usullardan biri bu doimo yangi narsani
o’rganishdir. Yoki qisqasi o’zbek maqolidek
«Beshikdan to qabrgacha ilm izla».Buni
ko’plab tadqiqotlar natija sifatida
ko’rsatyapti. 2004 yilda «Nature» maqolasi
shuni ma’lum qildiki , unga ko’ra kimda kim
ko’proq ma’lumotga duchor bo’lsa ,
miyaning kulrang moddasi miqdori oshibdi.
Bu miyamiz bo’linmasi esa o’z navbatida
ko’p holatlarda visualniy xotira bilan
bog’lanadi.
Oddiygina, agar siz ingliz tilini
o’rganayotgan bo’lsangiz , buni
to’xtatmasdan doimiy tarzda davom etish
zarur. Bu inglizchasiga aytganda «Use it or
Lose it» ya’ni «Ishlat yoki yo’qot» degan
tamoyil bilan xulosalash mumkin. Bu xodisa
xattoki ilmiy nomga ham egadir. Pruning —
Xomtoklash deb ataluvchi ushbu
fenomenga ko’ra miyadagi nerv yo’llari
takrorlash davomida mustahkamlanib
qalinlashib boradi, va buni teskarisi, hosil
qilingan bilimga eltuvchi nerv tolalari
torayib o’zi yo’qolib ketadi.
Buning yaqqol isbotini «Zakovat»
intellektual o’yinlari bilan shug’ullanib
yuruvchi ko’plab o’quvchilarda
kuzatganman.Ular doimo yangi
informatsiya va faktlar yodlab yurganligi
tufayli, xotirasi doimo o’tkir turadi. Negaki
miyamiz qaysidir ma’noda pichoq singari
ishlatganingiz sayin o’tkirlashib boraveradi,
ishlatilinmasa o’tmaslashish boshlanadi. - Turli xil usullarda o’rganing
Judi Villsning fikriga ko’ra » Ma’lumotni
saqlashda qanchalik miyaning ko’p regioni
ishlatilsa, shunchalik ko’p o’zaro aloqalar
deganidir. Bu esa shunchaki eslab qolishdan
ko’ra , ma’lumotni o’rganishni nazarda
tutadi »
Odatda Visual, Auditorli va kinestetik
o’rganuvchi insonlar bo’ladi. Bu yerda
visual ko’rib yaxshi o’rganuvchilar, va
auditorda esa eshitganda yaxshi
tushunuvchilarni hamda kinestetik
o’rganuvchilarga harakatlar bilan
o’rganuvchilarni nazarda tutilgan.Maslahat
shuki, birdan oshiq usullarni qo’llab
yodlashga harakat qilish darkor. Til
o’rganayotganda eshitib, hamda video ko’rib
, o’qib va yozib, yoki do’stingizga tushuntirib
berib o’rganishingiz mumkin. Har xil
usullarni qidirib ko’ring, negaki bir xillik
miyamizga yoqmaydi va miya darrovda
zerikib qoladi. - Nimani o’rgangan bo’lsangiz boshqa bir
insonga o’rgating
Teaching as a learning» (O’qitish orqali
o’qimoq) bu juda ommabop bo’lib qolgan
metodika hisoblanadi. Haligacha esimda
bor maktabda o’qiyotgan paytimda
matematika o’qituvchimiz menga mavzuga
tayyorlanib kelib o’quvchilarga tushuntirib
berishni aytar edi. Bu albatta mavzuni
yaxshilab tushunishga olib boradi, negaki
tushunish mumkin, lekin tushuntirish
ozgina qiyin bo’ladi.Ayniqsa, so’zlar bilan.
Agarda siz uni eplay olsangiz bu siz mavzuni
yaxshi tushunganingizdan dalolatdir.
Aristotelning gapi bilan aytganda «Men
tushunaman, shuning uchun men
o’qitaman»
Bu metodikaning ishlashining boshqa bir
sababi shundaki, siz xabarni o’rganar
ekansiz, tushuntirish uchun o’z tajribangiz
va o’z so’zlaringizga tayanasiz. Institutimda
bir narsani sezganmanki, imtixonlar
yaqinlashgan sari qaysidir do’stimga
mavzularni tushuntirib bersam, fan
yuzasidan o’z mavzuim yanada
mustahkamlashgan . - Oldingi bilim keyingi bilimga madadkor
Kreativlik -ijodkorlik,deb ta’rif beradi
Britannica Ensiklopediyasi, bu qachonki
sizning oldingi bilimingizni yangi bilim bilan
birlashtirib olsangiz sodir bo’ladi. Shunga
ko’ra effektiv o’rganuvchi bu aloqalarni
bog’lab oluvchi hisoblanadi.Ya’ni
assotsatsiya- agar sizga men hozir Italiyani
xaritasi chizib bering desam chizib bera
olasiz, va Daniyanichi desam chiza
olmasligingiz mumkin, negaki siz Italiyani
o’zizdan oldingi bilim bo’yicha assotsatsiya
qilgansiz, ya’ni etik shaklida(buni hamma
biladi). Etikni nimaligini bilishingiz, Italiyani
xaritasini eslab qolishda yordam
berayapti.Darvoqe, Assotsatiya bu
xotiraning eng asosiy qonuniyatlaridan
biridir, shuning uchun aytiladi agarda sizda
assotsatsiya bo’lsa, siz o’sha ma’lumotni
eslab qolasiz, agarda assotsatsiya bo’lmasa
siz hech narsani eslab qolmaysiz. - Praktikal tajribaga erishing
Konfutsiy aytgan edi «Men eshitaman-men
bilaman, men ko’raman-men eslab
qolaman, men bajaraman- men
tushunaman». Bu shuni anglatadiki, biz
kitob o’qiymiz, leksiyalarga qatnashamiz,
kutubxonada vaqt o’tkazamiz yoki
internetda suzamiz va informatsiyani
ko’rsakda va uni yozib olish qaysidir
miqdorda foyda bersada, bilimni haqiqiy
hayotga tatbiq etish eslab qolish va uni
tushunishning bu eng zo’r usullardan
biridir. Agar siz sport bilan shug’ullansangiz,
yoki yangi mashqlarni o’rgansangiz, u
ustida amaliy mashqlar bilan shug’ullanish
mashqni yaxshi o’rganishdagi katta
yuksalishdir.Yoki bo’lmasam siz mashina
haydashni teoriyasini zo’r bilishingiz
mumkin lekin amaliyotsiz u bilim chuqur
bo’lmaydi va ko’p amaliyotga chiqish orqali
keyinchalik qiynalmasdan mashinani
haydashda «shumaxer» bo’lib ketishingiz
mumkin. - Javobga yetib borishning logikasi uni
eslab qolishdan ko’ra samaraliroq
Matematika o’qituvchilarimning sayi
harakatlari tufayli matematikaga
boshqacha mehr qo’yganman , va
o’qituvchilarimiz doimo takrorlar edi :
javobni eslab qolmanglar, uni qanday
chiqarishni bilib olinglar. Ha , bu usul orqali
hozir ham men uchburchakning yuzi , geron
formulasini va boshqa ko’plab formulalarni
qayerdan kelib chiqqanligini bilaman, va
haligacha ularni eslayman. Formulami yoki
qandaydir xabar kerek bo’lsa uni qayerdan
ildiz otib chiqqan bo’lsa , o’sha yer orqali
eslab qolish, uzoq muddat davomida
xotirangizda o’rnashib qolishini
kafolatlaydi. Ba’zi paytlarda javobini eslay
olmaysiz, lekin ana shunday holatlarda ham
siz javobga, uni mantig’ini o’ylab chiqib yetib
borish mumkin bo’ladi. - Qaysi biri sizning usulingiz
Yana bir xotirangizni va tezkor
o’rganishning muhim qadami bo’lib bu
sizning o’zingizning eng yaxshi o’rganish
odatlaringiz va usuingizni bilishdir. Bu sizga
optimal darajadagi natija beradi , albatta.
Bu haqida juda ko’plab teoriyalar chop
etilgan. Ulardan biri Hovard Gardnerning
Ko’p sonli intellekt to’g’risidagi teoriyasi yoki
Karl Yungning turli xil o’rganish stillari
to’grisidagi fikrlari o’rganishda ajoyib
strategiya bo’lib hizmat qilishi mumkin.
Yuqoridagi mavzular bo’yicha ham kelasi
postlarda xabar berib boraman. Eng
muhimi shuki, o’zingizga yoqqan usulda
rivojlanishingiz kerek. - Testlarni yechish o’rganishni tezlatadi
Testing can be more effective than
studying.Test yechishlar faqatgina
o’qishdan ko’ra ancha foydaliroq bo’lar
ekan. Aslida, bu ozgina intuitsiyaga teskari
bo’lib aytishingiz mumkinki ko’p vaqtni
o’qish bilan sarflash o’rganishni eng yuqori
darajaga olib chiqadi deb, ammo bir qancha
manbalar quyidagi natijalarga olib keldi :
mavzuga oid test yechish siz o’rgangan
materialni eslab qolishda o’z foydalarini
ko’rsatadi . Bir tadqiqotda studentlarga
o’qishga vaqt beradi va keyin test ishlatadi,
natijada ushbu gruppa vakillari uzoq
muddat davomida materialni eslab
qolishgan. Bu natija boshqa studentlar
o’rtasida o’tkazilganda, va ularga
qo’shimcha vaqtlarda ko’proq o’qigan bo’lsa
ham ular birinchi gruppadan pastroq natija
ko’rtatibdi. Ochig’i, bu usul menga
ozmuncha tanishdir, haligacha esimda
abiturientlik paytimda barcha abiturientlar
kabi 1 yil davomida juda katta hajmdagi
xabarni eslab qolishimga to’g’ri kelar edi, va
repetitorimning ajoyib tavsiyasiga muvofiq
adabiyot fanidan tayyorlanganda barcha
studentlar savol va test tuzib kelardi , keyin
esa bir birimizga tarqatilar edi. Oqibatida
esa biz ikki tomonlama foyda olar edik :
ham o’zimiz bevosita savol tuzishda
qatnashardik va boshqalarning savollariga
javob berar edik. Javoblarni ham tekshirish
oson kechardi. - Ko’p mashqlarni bir vaqtda bajarishni
to’xtating
Izzattillo Islomov
