Behruzbek HamidovO’z-o’zini tartibga solish – bu har qanday omillardan qat’i nazar, barcha tizimlarda muvozanatni saqlash qobiliyati. O’z-o’zini tartibga solish tushunchasi psixologlar, sotsiologlar va faylasuflar tomonidan faol o’rganilmoqda.O’z-o’zini boshqarishga qarshilik faqat turli darajadagi tirik tizimlarning o’zini tashkil qilish qobiliyatiga bog’liq. O’z-o’zini tartibga solishning ko’plab tushunchalari mavjud va ularning barchasi ma’lum darajada o’xshashdir. Kichik farqlar qaysi fan ushbu mavzuni qamrab olishiga bog’liq bo’lishi mumkin.
Falsafada ta’rif
Bu fan fikrlash va axloq mexanizmlarini faol o’rganmoqda. Agar biz o’z-o’zini tartibga solishni falsafa nuqtai nazaridan ko’rib chiqsak, bu tushuncha ongni ustun mavqega ega bo’lgan holda, shaxsning o’zini to’liq boshqarishini anglatadi.
Psixologlarning fikri
Psixologiyada o’z-o’zini tartibga solish tushunchasi faol tizimni tuzatish darajasini bildiradi. Psixologik o’z-o’zini tartibga solish – bu psixika va uning voqelikni idrok etishiga tayangan holda axborot xarakteriga ega bo’lgan jarayon. Bu turli xil tasvirlar va tushunchalarning taqdimoti tufayli sodir bo’ladi.
O’z-o’zini tartibga solishning asosiy nazariyalari
Barcha nazariyalar hissiyotlar va psixikani boshqarish qobiliyati bevosita shaxsning faoliyat turiga bog’liq ekanligiga rozi. Tizim-faoliyat va tizim-funksional nazariyalar mavjud.
O’z-o’zini tartibga solish ma’lum darajalarga ega:
- Majburiy bo’lmagan tip bilan, odam ma’lum ruhiy reaktsiyalarni nazorat qila olmaydi.
- Ixtiyoriy o’zini o’zi boshqarish mushaklarning kuchlanishi va adashgan nafas shaklida namoyon bo’ladi. O’zboshimchalik bilan ishoralar ham kuzatilishi mumkin.
- O’z-o’zini ongli ravishda tartibga solish, odam o’zini charchagan va noqulay his qilganda, bu his-tuyg’ularni nazorat qila olganida sodir bo’ladi.
- O’z-o’zini boshqaradigan o’z-o’zini tartibga solish bilan, inson birinchi o’ringa qo’yishga qodir.
O’z-o’zini tartibga solish tufayli odam o’zining ruhiy holatini nazorat qilishi, mojarolardan qochishi, shuningdek, ichki kuchini tiklashi mumkin.
O’z-o’zini tartibga solishning paydo bo’lishi va rivojlanishi
O’z-o’zini tartibga solishning ma’lum bir taktik “rejasi” mavjud. O’z-o’zini tartibga solishning rivojlanish bosqichlari:
- 3-4 yoshda u beixtiyor nutq va vosita reaktsiyalarida o’zini namoyon qila boshlaydi.
- 4-5 yoshda ongli ravishda o’zini o’zi boshqarishni kuzatish mumkin.
- 5-6 yoshda o’z-o’zini nazorat qilishning birinchi va ikkinchi turlari teng qismlarda bo’ladi.
- 6-7 yoshda xatti-harakatlar ongliroq bo’lib, o’z-o’zini tartibga solishning dastlabki belgilari paydo bo’ladi.
- 20 yoshga qadar malaka oshirilmoqda.
- 20-40 yil ichida faoliyat o’z-o’zini nazorat qilishda asosiy komponent hisoblanadi.
- 40 va undan katta yoshdagilar uchun passiv dam olish va mulohaza yuritish vaqti keldi.
O’z-o’zini tartibga solishga yoshdan ijtimoiy normalar va faoliyatgacha bo’lgan ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Motivatsiya bu holda rivojlanish uchun turtki bo’ladi.
O’z-o’zini tartibga solishning hayotiy misollari
Shaxs o’z-o’zini tartibga solishni o’rganganida, u eng yaxshi tarzda unga ta’sir qiladigan tinchlantirish usulini mustaqil ravishda tanlashi mumkin. Masalan, bu baliq ovlash yoki yolg’iz film tomosha qilish bo’lishi mumkin. Yoshlar ko’pincha klublardagi diskotekalarda chalg’itadigan narsalarni qidiradilar, keksa ayollar uchun esa xarid qilish maqbul variantdir.
