Behruzbek Hamidov
“Psixologiya” ixtisosligi bo’yicha kadrlar tayyorlash sohasida paradoksal vaziyat rivojlanmoqda. Bir tomondan, psixolog kasbi nufuzli, qiziqarli va keng qo’llaniladigan, boshqa tomondan, ushbu mutaxassislik bo’yicha ko’plab ta’lim muassasalarining bitiruvchilari ish topolmaydilar. Keling, ushbu bayonotga batafsil to’xtalamiz.
Psixolog bo’lish nufuzli – bu nafaqat jamoatchilik fikri ustunligi. Aslida psixologiyani o’rganish insonga ma’lum bir mavzu – ruh bilan tanishishga imkon beradi. Insonning ichki dunyosini bilish va bu bilimlarni boshqa odamlarga yordam berish orqali amalga oshirish har doim yuqori hurmat bilan saqlanib kelgan. Ruh haqidagi savollarga cherkov xizmatchilari, shifokorlar, hukmdorlar va boshqa obro’li odamlar murojaat qilishdi. Ularning maslahatlari va maslahatlari jamiyatda yuqori baholandi. Sovet hokimiyati yillarida ushbu ijtimoiy guruhlarning rolini mafkuraviy organlar: kasaba uyushma, komsomol va partiya xodimlari o’z zimmalariga oldilar. Ularning ijtimoiy ierarxiyadagi darajasi qanchalik baland bo’lsa, shuncha yaxshi tayyorlanishdi va shuni ta’kidlash kerakki, ular “psixologlar” (g’oyaviy munosabat doirasida) vazifasini yaxshi bajardilar.
Qayta qurishdan so’ng, hamma paydo bo’lgan vakuumga shoshildi. Mamlakatda ruhshunoslar, sehrgarlar, diniy sektalar, jumladan, o’z pozitsiyasini mustahkamlaydigan an’anaviy pravoslavlik paydo bo’ldi. Katta stadionlarni psixoterapevtlar va davolovchilar to’plashdi. Psixologiya Sovet hokimiyati yillarida rivojlanmagan va yashirin bo’lgan degan noto’g’ri fikr bor edi. Albatta unday emas. Konferentsiyalar o’tkazildi, ilmiy va amaliy nazariyalar ishlab chiqildi, sovet psixologik fani butun dunyoga tanildi. Va hozirda Bojovich L.I., Blonskiy P.P., Vigotskiy L.S., Galperin P.Ya., Zaporojets A.V., Kornilov K.N., Kostyuk G.S., Leontyev A.N., Luriya AR, Lomova BF, Makarenko AS, Myasishcheva VN, Rubinshteina SL, , Elkonina DB va boshqalar. Psixologiya fanining taniqli nuroniylaridan tashqari, oddiy xodimlar tomonidan ham ko’p ishlar qilingan.
Psixologiyaning qoloqligi haqidagi fikr tibbiyot va pedagogikadan tashqari amaliy xizmatlar ko’paymaganligi sababli paydo bo’ldi. Hokimiyatning o’zlari salbiy ta’sir ko’rsatdi, istalmaganlarni psixiatriya klinikalariga yuborishdi.
Vaziyat asta-sekin barqarorlashmoqda, psixologik xizmatlar hududiy va funktsional jihatdan yaratilmoqda. Shaxsiy maslahat olish yaxshi amaliyotga aylandi. Psixologlar barcha ijtimoiy darajalarda ishlaydi: bolalar bog’chasidan prezident ma’muriyatigacha. Psixolog kasbining nufuzi ortib bormoqda.
Ko’pgina ta’lim muassasalari psixologlarni asosiy dasturda ham, qo’shimcha ta’lim dasturida ham tayyorlaydilar. Nega bitiruvchilar ishsiz qolmoqda? Bizningcha, gap asarning o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq. Masalan, Qo’shma Shtatlarda psixologiya va falsafa bo’yicha mutaxassislar (falsafa u erda munosib ahamiyatga ega) konsalting faoliyati uchun kamida 30 yoshdan ruxsat olishlari mumkin. Ushbu yondashuv oqlanadi, chunki boshqalarga yordam berish uchun amaliy va hayotiy malakalar zarur. Yosh psixologlarga (shuningdek boshqa kasblarga) talab etishmasligining asosiy ob’ektiv sababini nafaqat ularning shaxslarida, balki jamoatchilikda ham tajribaning etishmasligi deb atash mumkin.
Transformatsiyadan beri Rossiyada mehnat bozoridagi vaziyatni hamma biladi. Birinchidan, buxgalterlarga, keyin advokatlarga, endi psixologlarga va ijtimoiy ishchilarga ehtiyoj bor edi. Muammo shundaki, ushbu mutaxassislarning barchasi kam tajribaga ega.
Kaliningrad viloyatida psixologlar uchun o’quv dasturlarini amalga oshirish Rossiyaning qolgan qismidan kam farq qiladi. Dastlab poytaxt filiallari va mahalliy nodavlat tashkilotlar ushbu ta’lim maydonini muvaffaqiyatli egallab olishdi. Keyinchalik asosiy universitet Kaliningrad davlat universiteti ushbu mutaxassislarni pedagogika va psixologiya fakultetida tayyorlash uchun litsenziya oldi. Fakultet o’quv jarayonini davlat standartiga muvofiq tashkil etadi, aslida mutaxassislarni bo’shatishga qaratilgan.
Hozirda mashg’ulotning har xil turlari mavjud. Birinchidan, bu kunduzgi ta’limdagi klassik besh yillik universitet ta’limi. Afsuski, to’la vaqtli bitiruvchilar psixolog ishining o’ziga xos xususiyatlari – zarur amaliy va hayotiy malakalar tufayli ish topishda qiynalishadi. Yosh mutaxassislar kam maoshli ta’lim sohasi mutaxassislari safiga qo’shilishmoqda. Ikkinchidan, sirtqi bo’lim talabalari – bu ishda o’qitiladigan kelajakdagi mutaxassislar, ular, qoida tariqasida, allaqachon ishi bor yoki ular allaqachon belgilab qo’ygan. Uchinchidan, maxsus uch yil ichida maxsus o’rta (tibbiy yoki pedagogik) ma’lumot asosida ikkinchi yoki undan yuqori darajani olish. Va to’rtinchi guruh, odatda, ikki yil davomida (1200 soat) qo’shimcha ta’lim dasturlarida qayta o’qitish. Ushbu dasturlarda shaxslar ishtirok etadilar oliy yoki o’rta maxsus ma’lumotga ega. Ular olgan diplomlar ikkinchi oliy yoki o’rta maxsus ma’lumotlarga tenglashtiriladi.
Barcha yozishmalar va qisqartirilgan dasturlar nafaqat psixologiya sohasida, balki siyosat, pedagogika, huquqshunoslik va huquqni muhofaza qilish, menejment, ijtimoiy va sog’lomlashtirish, madaniy-ijodiy va boshqa faoliyat sohalarida ishlaydigan odamlar uchun mo’ljallangan.
Albatta, har bir inson ushbu bilim va amaliy ko’nikmalarga muhtoj, ammo bunday diplomni olish uchun mutaxassislik bo’yicha ishlash maqsadga muvofiqdir. Ko’p odamlar Sovet davrida har bir sirtqi talaba uchinchi kursdan boshlab o’z mutaxassisligi bo’yicha ishlashga majbur bo’lganligini eslashadi. Bunday talab to’liq oqlanishiga rozilik bildiring. Siz tanlagan mutaxassislik bo’yicha ishlash uchun psixolog bo’lishingiz shart emas. Asosiysi, talaba o’z ish joyida yuqorida aytib o’tilgan sohalar bilan bog’liqdir.
Psixologlarning kasbiy tayyorgarligi jarayoni ma’lum talablarga asoslanadi. Avvalo, bu shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni amalga oshirishga imkon beradigan sub’ekt-sub’ektlarning o’zaro ta’siri, kelajakda psixologning kasbiy faoliyati mumkin emas.
Kurs zarur bilimlarni o’zlashtirishga yordam berishi kerak: o’zini o’zi bilishning amaliy usullari, o’zini o’zi boshqarish, shaxsiy va kasbiy o’sish, aloqa san’ati va kasbiy faoliyatni ijodiy tashkil etish.
Bundan tashqari, asosiy o’quv kursi asosiy muammolarni hal qiladi – talabalarda amaliy psixologiyaga tizimli yondashuvni yaratish, ko’p jildli qarama-qarshi ma’lumotlarga yo’nalishni shakllantirish va ba’zi seminarlarni yetarlicha malakasiz mutaxassislar olib boradigan ko’plab seminarlar.
O’qituvchilar tarkibi ham universitet mutaxassislaridan, ham amaldagi psixologlardan tuzilishi kerak. Shaxsiy kurslar uchun yaxshi o’qituvchilarni tanlash bilan har qanday treningni amalga oshirish mumkin emas – bu mavzu mazmuni va taqdimot uslubi aniq muvofiqlashtirilgan bo’lishi muhimdir. Aynan shu doimiy takomillashib boradigan ish talabalarga tavsiya etilgan manbalardan eng qimmatli mahalliy va xorijiy ma’lumotlarni o’z ichiga olgan materiallarni taqdim etishi kerak. Asosiy adabiyotlarning to’g’ri tuzilgan ro’yxatlari sizni qo’shimcha adabiyotlarni qidirishdan xalos qiladi, moddiy va vaqt xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi va nafaqat materiallarni o’rganishga, balki ularni ijodiy qayta ishlashga va ularni topshiriqlar, testlar va ularga biriktirilgan mashqlar.
Sirtqi kurslar orqali psixologiya talabalarini tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’qitilgan kadrlarga – sertifikatlangan mutaxassislarga bo’lgan talab, hozirgi paytda biz ish joyida qo’shimcha psixolog mutaxassisligini olgan tajribali pedagog va tibbiyot xodimlariga muhtojligimizdan kelib chiqadi. Aynan ular barcha amaliy psixologlarning muhim yadrosini tashkil etadi, bu erda bilimdan tashqari, hayotiy tajriba va yutuqlar zarur.
Sirtqi bo’lim talabalariga qo’yiladigan talablar boshqa har qanday ta’lim muassasalarida bo’lgani kabi bir xil, ammo o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ko’p sonli mustaqil ishlar, shuningdek kichik hajmdagi ma’ruzalar va seminarlar bir tomondan yengillikka o’xshaydi, lekin aslida ular individual ish sifati uchun shaxsiy javobgarlikni kuchaytiradi, chunki o’quv kursi tugagandan so’ng nafaqat barcha bo’limlar bo’yicha bilimlarni namoyish etish, balki ularning o’zaro munosabatlari va ulardan foydalanish qobiliyatini aniq namoyish etish uchun zarur bo’ladi. Shuning uchun o’quv kurslari materiallari nazariy va amaliy mashg’ulotlarni birlashtirish orqali bilimlarni birlashtirishga qaratilgan.
“Botinkasiz poyabzal ishlab chiqaruvchisi” degan maqolni tajribali amaliy psixologga bog’lab bo’lmaydi: u o’z muammolarini professional bo’lmaganlarga qaraganda ancha malakali, muvaffaqiyatli va kamroq og’riqli hal qiladi. Ammo yosh mutaxassislar hali ham tajriba to’plashlari, o’z malakalarini tekshirishlari kerak. Ular uchun, avvalambor, bolalar va o’spirinlar bilan guruhli ishlash mos keladi. Ular bolalar bog’chalarida va maktablarda psixolog yordamchilari yoki ikkinchi psixologlar sifatida ishlashlari mumkin. Har qanday kasbda bo’lgani kabi, avvalambor kamtarlik bilan to’lanadigan tajriba to’planadi, ammo maqsadga muvofiq mutaxassislar bilim, tajriba orttirish, ufqlarini kengaytirish orqali har qanday ishdan qochmasdan muvaffaqiyatlarga erishadilar.
Bizning mulohazalarimizni sarhisob qilar ekanman, psixologlar qaysi sohada ishlasalar, eng erta jamoatchilik tomonidan tan olinishini tilayman. Va, avvalo, bu e’tirof bizning ishimiz sifatiga bog’liq.
Manba:b17.ru
Izzattillo Islomov
