• Ruhiy jarayonlar. Ular dunyoni tushunish mezonlari sifatida namoyon bo’ladigan dinamik ko’rsatkichlardir. Ular insonning muhitidan ma’lumotni idrok etish va tahlil qilish, muayyan hayotiy vaziyatlarda, xatti-harakatlarda, maqsad va motivlarda ma’lum his-tuyg’ularni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, ular turli vaziyatlarda muloqot qilish, pozitsiyani, imo-ishoralarni, yuz ifodalarini, ovoz balandligi va ohangini o’zgartirish uchun javobgardir. Shaxsni rivojlantirish jarayoni ushbu xususiyatlarning doimiy o’zgarishini ta’minlaydi.
• Psixologik xususiyatlar. Shuni ta’kidlash kerakki, har bir mulk statik tushunchadir. Ammo ular tirnash xususiyati beruvchi omilga uzoq vaqt ta’sir qilish natijasida nisbatan farq qilishi mumkin. Ruhiy fazilatlarga quyidagilar kiradi:

1. tug’ilish paytida belgilanadigan temperament turi;
2. xarakter xususiyatlari – shaxsiyat tadqiqotlari bu xususiyatning 90% irsiyatga va qolgan 10% tashqi sharoitlarga bog’liqligini tasdiqladi;
3. qobiliyatlar – bu aqliy omil tabiatga bog’liq bo’lib, shaxsiy rivojlanish jarayonida ham shakllanadi.

• Ruhiy holat. Bu yerda shaxsning qaysi jarayon va sifatlari muayyan vaziyatda namoyon bo‘lishi, qaysi biri ustunlik qilishi nazarda tutiladi.

Shaxsni o’rganishning asosiy mezonlari: psixologik holatlar

Psixologiya shuni ko’rsatadiki, shaxsning ma’lum bir vaziyatdagi shaxsi qo’zg’atuvchiga javob sifatida shakllanadigan psixologik holat yordamida namoyon bo’ladi. Boshqacha aytganda, ba’zi his-tuyg’ular boshqalardan ustun turadi, imo-ishoralar, xatti-harakatlar va boshqa fazilatlar o’zgaradi.

Davlat statik ko’rsatkichdir, lekin vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadigan bir xil stimullarga uzoq vaqt ta’sir qilishda holat deyarli o’zgarmas sifatga aylanadi.

Shaxsni o’rganish jarayonida ruhiy holatning bir nechta tarkibiy qismlarini aniqlash mumkin edi, ular quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

• fiziologiya (bu yurak urish tezligini o’z ichiga olishi mumkin);
• vosita funktsiyalari (nutq, yuz ifodalari);
• hissiy soha (ijobiy va salbiy his-tuyg’ularning namoyon bo’lishi);
• kognitiv jarayonlar (adekvat fikrlash, vaziyatni tahlil qilish);
• xulq-atvor xususiyatlari (muayyan vaziyatlarda turli harakatlar);
• xushmuomalalik (odam odamlar bilan aloqa qilishi va etarli darajada muloqot qilishi mumkinmi).

Har bir psixologik holat ikki guruhdan biriga tegishli: barqaror (shaxsiy) yoki vaziyatli.

Vaziyat holatlari beqarorlik va shaxsning o’ziga xos noodatiy vaziyatga munosabati bilan tavsiflanadi. Vaziyatlar ziddiyatli, umumiy funktsional yoki ruhiy stress bilan.

Barqaror, uzoq vaqt davom etadiganlar uchun ular ongni buzgan, inqirozli yoki optimal, turli chegara holatlari (psixopatiya, demans) bilan bo’lishi mumkinligi xarakterlidir.

Alohida ta’kidlab o’tish joizki, inqiroz holatlari quyidagi shakllarda ifodalanishi mumkin: