Shaxsiyat boshqa odamlar bilan aloqa qila oladigan faqat ijtimoiy mavjudotni anglatadi. Shu bilan birga, har bir insonning shaxsiy xususiyatlari ma’lum bir vaziyatga qarab o’zgarishi mumkin, ammo struktura bo’linmas bo’lib qoladi. Psixiatriya va psixologiyaning asosiy tadqiqot predmeti aynan shaxs bo’lib, boshqa tibbiyot fanlari bilan solishtirganda, barcha ishlar inson fiziologiyasini o’rganishga qaratilgan.

Psixologik tuzilishning bir qismi sifatida ma’lum fazilatlar mavjud bo’lib, uning tarkibiy qismlarining har biri imkon qadar ma’lum bir shaxsni tavsiflaydi. Parametrlar va xususiyatlarning kombinatsiyasi insonning to’liq psixologik portretini beradi. Hozirgi vaqtda shaxs tuzilishini iloji boricha qamrab olishga harakat qiladigan ko’plab nazariyalar mavjud bo’lib, doimiy ravishda yangilari shakllantirilmoqda. Ba’zilar darhol qiziqishsiz bo’lib qoladilar va ko’pchilik to’ldirilib, takomillashtirilmoqda. Psixologiyada asosiy sxema qo’llaniladi, uning mazmuni shaxsiyatni aniqlashga imkon beradigan boshlang’ich xususiyatlarga asoslanadi:

• Temperamentning xususiyatlari. Asab tizimida qaysi bir jarayon hukmron bo’lgan tug’ma sifat – qo’zg’alish yoki inhibisyon.
• O’z-o’zini anglash. Shaxsiy tuzilmaning bu elementi insonning o’zining “men” va uning o’ziga xos xususiyatlaridan xabardor bo’lish imkoniyatida ifodalanadi. O’z-o’zini anglash shaxsning barqaror va birlashganligini tasdiqlaydi.
• Orientatsiya. Bu ta’rif shaxs uchun ma’lum ustuvorlik, muhim vazifalar va maqsadlarning mavjudligini anglatadi. Shuningdek, ushbu komponentning tarkibiy qismlari insonning o’zi, boshqalar, qarindoshlari, ta’mi, aromati, kasblari va boshqalar bilan qanday munosabatda bo’lishidir.
• Xarakter xususiyatlari. Qisman, bu komponent irsiy bo’lishi mumkin, lekin ko’pincha u muayyan vaziyatda xulq-atvor yoki reaktsiya xususiyatlarini aniqlaydigan orttirilgan shaxsiy xususiyatdir.
• Imkoniyatlar. Bu kontseptsiya shaxsning muayyan faoliyatni amalga oshirishga yo’naltirilganligini, kasbga moyilligini anglatadi.
• Psixik jarayon va shaxsning holatlari. Bu guruhga kognitiv funktsiyalar kiradi: his-tuyg’ular, idrok etish, xulosalar va boshqalar.
• Psixologik tajribaning mavjudligi. Shaxs o’z muhitidagi o’zgarishlarga, shuningdek, tajriba ta’siri natijasida moslashishi va o’zgarishi mumkin. Yillar davomida diqqatga sazovor joylar o’zgaradi, ba’zan esa ta’mi.

Shaxsni shakllantirishda yana bir muhim nuqta – bu miyaning intellektual imkoniyatlari. Ularning rivojlanishi umuman insonga ijobiy ta’sir qiladi.

Shaxs turlarining tasnifi

Psixologiyada ular uzoq vaqt davomida odamlarni bir necha turdagi shaxslarga bo’lishni boshladilar. Olimlar doimiy ravishda ilmiy atamalarning chegaralarini belgilash va bilimlarni tizimlashtirishga harakat qilmoqdalar. Shaxs sifatida bunday murakkab va ko’p komponentli kontseptsiyaga kelsak, insonning axloqiy xarakterini to’liq tavsiflashga yordam beradigan mos variantlarni tanlash hali ham mumkin emas. Turli tasniflarda taqdim etilgan bir qator turlarga asoslanib, ma’lum bir shaxsning xususiyatlari haqida gapirish tavsiya etiladi.

Mumkin bo’lgan eng qisqa vaqt ichida shaxslarni har xil turlarga ajratishning bir nechta mashhur variantlari mavjud:

1. Gippokratga ko’ra temperamentlarga bo’linish. Qadimgi yunon tabibi odamlarni 4 toifaga bo’lishlarini ko’rsatadi: melanxolik, sanguine, flegmatik va xolerik.
2. Jungga ko’ra shaxsiyat turlari. U eng mashhur va optimal tasniflarga tegishli bo’lib, u antonimik juftliklarda ifodalangan shaxsning 4 ta xususiyatini ta’minlaydi.
3. Sotsiologiya tushunchasi. Bu Jung asarlariga asoslangan tasnifning zamonaviy versiyasi.
4. Psixotiplar yoki urg’ularning xilma-xilligi. Ushbu tizimlar bir-biriga o’xshash, ammo ular turli odamlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ta’kidlash joizki, tuzilmalarni yaratish jarayonida ruhiy kasalliklar yoqasida bo’lgan odamlar baholandi. Urg’u deganda ma’lum bir reaksiya uchun normaning istalgan vaqtda chegaradan oshib ketishi mumkin bo’lgan yuqori chegarasi tushuniladi.