Behruzbek Hamidov
Ekzistensializm falsafiy oqimlardan biridir zamonaviy fikr va psixologiya tarixiga eng ko’p ta’sir qilgan. Uning ta’siri tufayli, masalan, Ibrohim Maslou va Karl Rojersning gumanistik psixologiyasi va boshqalar paydo bo’ldi, ongning sub’ektiv jihatlarining ahamiyatini qat’iy ta’kidlagan mualliflar paydo bo’ldi.
Endi ekzistensializm nimaligini tushunish uchun uning psixologiyaning bir qismida qoldirgan izini bilish etarli emas. Uning asoslarini bilish afzaldir, ular orasida Albert Kamyuning ekzistensialistik nazariyasi. Keyin biz ushbu muallif falsafasining asosiy jihatlarini ko’rib chiqamiz.
Albert Kamyu kim edi? Qisqa tarjimai hol
Kamyu 1913 yilda Frantsiyaning Jazoirda tug’ilgan. Birinchi jahon urushida otasi vafot etganligi sababli, u onasi bilan juda qashshoqlik va xavfli sharoitda o’sgan.Erta yoshga etgach, Jazoir universitetida falsafa o’qidi va keyinchalik 25 yoshida Parijga ko’chib o’tdi, u erda siyosiy harakatlarga qo’shilib, Frantsiya Kommunistik partiyasida xizmat qilishni boshladi. Qisqa vaqt o’tgach, u siyosiy harakatlarda ko’zlangan maqsadlarga nomuvofiqligi sababli uni undan chiqarib yubordi. Ikkinchi jahon urushi paytida er osti matbuotida faol ishtirok etdi va u o’zini mashhur qilgan asarlarning bir qismini yozgan.
Qurolli mojaro yo’qolganidan bir muncha vaqt o’tgach, 1957 yilda u adabiyot bo’yicha Nobel mukofotini oldi. U 46 yoshida avtohalokatda vafot etdi.
- Tegishli maqola: “Albert Kamyuning eng yaxshi 90 ta iborasi”
Kamyuning ekzistensialistik nazariyasi
Kamyu falsafiy qiziqishlari u yashagan notinch davrlarning aksi edi. Bir tomondan jiddiy qurolli to’qnashuvlar texnologik taraqqiyot sabab bo’lgan taraqqiyot g’oyasini shubha ostiga qo’ygan bo’lsa, boshqa tomondan buyuk mafkuraviy harakatlar shuni ko’rsatadiki umumiy ma’lumot bazasini yo’qotgan edi. Inson o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish uchun harakat qiladigan va aniq ijobiy bo’lgan vektorni yo’qotdi.
Ekzistensializm bu disorientatsiya tuyg’usini o’rganadi, chunki biz Alber Kamyu nazariyasining asosiy xususiyatlarida ko’rib chiqamiz.
1. Sub’ektiv ma’no hissi
Albert Kamyu, odamlarda o’z-o’zidan, o’zlarining o’ziga xosliklari bilan bog’liq bo’lgan juda kuchli maqsad tuyg’usini rivojlantirishini tan olishdan boshlanadi. Boshqa so’zlar bilan aytganda, biz hayotning mazmuni bor degan fikrni o’zlashtiramiz, hech kim bizni shu yo’nalishda tarbiyalashga majbur bo’lmasdan. O’z navbatida, biz ko’rib turganimizdek, bu bizni boshidanoq tuzoqqa tushganimizni anglamay, nima uchun ekanligini bilmasdan, muammoga duchor qiladi.
2. Hayot mazmunining yo’qligi
O’z navbatida, Albert Kamyu ekzistensialistik nazariyasining yana bir asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu hayot aslida hech qanday ma’noga ega emas degan tamoyildir. Xulosa shuki, faylasuf shunchaki hayot mazmuni foydasiga dalillarni o’rganib chiqadi va uning mavjud bo’lishining yagona sababini topmaydi.
O’z navbatida, barcha so’nggi ilmiy topilmalar shu paytgacha parda yopilgan bilimlarning tobora ko’payib borishini tushuntira boshladi, bu esa insoniyatga ma’no beradigan xudo figurasiga muhtoj emas edi. Kamyu biz butunlay odammiz va shuning uchun biz yolg’izmiz deb o’ylardi.
3. Hayotning ziddiyati
Oldingi ikkita element bizning mavjudligimizdagi ziddiyatga ishora qilmoqda. Biz hayotimiz mazmunli ekaniga ishonamiz, ammo bu yolg’ondir, va haqiqat bizga bu alomatlarni ko’rsatganda, biz xafa bo’lamiz, biz buni o’zligimizga qarshi hujum deb bilamiz va juda ko’p noqulaylik tug’diradigan ekzistensial inqiroz paydo bo’ladi.
Shunday qilib, Kamyu uchun kerakli tarzda yashash bu qarama-qarshilikni yengib o’tishni, undan tashqariga qarab va ma’nosizlikni keltirib chiqaradigan keskinlikni qabul qilishni anglatadi.
4. Bema’nilikni taxmin qilish
Yaxshi yashashga qanday erishish mumkin? Yechim tashqaridan qurilgan tuyg’u yo’qligini taxmin qilish va uni o’zingiz qurishdir. Bu o’z-o’zini anglashga qiziqqan ko’plab mutafakkirlar inqilobiy g’oyani meros qilib olgan. Agar hayotda ma’noning yo’qligi hech bo’lmaganda bo’g’ib qo’yishi mumkin biz butunlay o’ziga xos ma’no berishga tayyor ekanligimizning ko’rsatkichidir va har bir ishimizga to’g’ri keladi.
Shu tarzda, Albert Kamyu ekzistensializmidan beri har bir inson o’z tarixini izlash majburiyatiga ega. Sizda sodir bo’lgan ob’ektiv voqealardan qat’i nazar, siz o’zingizning hayot traektoriyangizni o’zingiz yaratgan rivoyatga ko’ra talqin qilasiz.
