Behruzbek Hamidov
Buni tushunish uchun olimlar e’tiborini genlarga qaratdilar. Odam va sichqon genomlarining mos kelishi taxminan 90% ni tashkil etganligi sababli, sichqonlar ustida o’tkazilgan tajribalar ongimiz va miyamizning rivojlanishi haqida ma’lum xulosalar chiqarishga imkon beradi. Yaqinda Nature ilmiy jurnali Allen nomidagi sun’iy intellekt instituti tadqiqotchilarining to‘rt yillik faoliyati natijalari haqidagi hisobotini e’lon qildi.Sichqonchaning barcha genlarini xaritalashtirgandan so’ng, 80% dan ortig’i miya parametrlarini o’rnatgan va faqat kichik bir qismi boshqa organlarda ishlaydi. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, genom miya evolyutsiyasi uchun ma’lumot to’playdi. Ammo u aniq qayerda joylashgan? Ehtimol, buning uchun evolyutsion sakrashni keltirib chiqaradigan va shu bilan odamlar va hayvonlarning ongi o’rtasidagi bunday bo’shliqni ta’minlaydigan bitta noyob gen javobgardir?
Inson miyasi va primatlarning miyasi o’rtasidagi eng yorqin farqlardan biri bu intellektual jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan frontal hududlarning rivojlanishi. Amerikalik nevrolog Pashko Rakich buni tasodifiylik gipotezasi – mutatsiyali sakrash bilan izohlaydi. Uning ta’kidlashicha, bitta gen tasodifan o’zgargan, bu esa neyronlarning hujayra bo’linish sikllarining ko’payishiga olib kelgan. Bu neyronlarning ko’payishiga olib keldi, bu miyaning ushbu sohasi mas’ul bo’lgan funktsiyalarning ko’payishini anglatadi. Ko’proq neyron aloqalar paydo bo’ldi va buning natijasida miya rivojlanishi va intellekt salohiyati ortdi.
Nima uchun bizning miyamiz juda noyob? Birinchidan, struktura. Tashkiloti va tuzilishi jihatidan u kattaroq va murakkabroqdir. Anatomik farqlarga qo’shimcha ravishda, sezilarli funktsional farqni kuzatish mumkin: biz nutq qobiliyatlari bilan ishlaymiz, murakkab hisob-kitoblarni amalga oshira olamiz, biz bashorat qila olamiz va rejalashtira olamiz, tanish narsaga taqlid qila olamiz va butunlay yangi narsalarni ixtiro qilamiz. Ammo bu funktsiyalarning barchasi sof insonga xosdir, deb aniq taxmin qilish mumkin emas. Misol uchun, qushlarning navigatsiya qobiliyatlari hayratlanarli darajada batafsil bo’lib, ko’plab o’zgaruvchilar bilan murakkab hisob-kitoblarni talab qiladi. Qattiq ijtimoiy ierarxiya, masalan, chumolilar orasida kuzatiladi va ularning hayot tarzi uchun tabiiy narsadir. Maymunlar esa inson tilini o’rganishga qodir, ya’ni nutq qobiliyatlarini egallash uchun inson miyasi kerak emas.
Bugungi kunda biz ko’rib turganimizdek, inson ongining paydo bo’lishining 2 ta stsenariysi ko’rib chiqilmoqda. Birinchisi, moslashuvchan bo’lib chiqqan bir qator mutatsiyalar. Biz ko’rib turganimizdek, miya shakllanmaguncha, bir o’zgarish boshqalar bilan birga bo’la boshladi. Ya’ni, o’zgarishlar zanjiri, avloddan-avlodga uzluksiz evolyutsiya jarayoni sodir bo’ldi. Ikkinchi stsenariy olimlar uchun ko’proq ma’qulroq ko’rinadi: genotipda o’zgarishlar sodir bo’lmaydi, bu yangi funktsiyalarning paydo bo’lishiga olib keladi, aksincha – birinchi navbatda fenotip (xususiyatlar to’plami) shakllanishi sodir bo’ladi, bu esa o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. genotip. Miya, masalan, aholi yashash sharoitlarini (joylashuvi, oziq-ovqat turlari va boshqalar) o’zgartirishga majbur bo’lsa, neyroplastiklik tufayli qayta tuziladi va moslashadi. Bunday qayta tashkil etish natijasida genom evolyutsiyasi sodir bo’ladi.
Aql evolyutsiyasini kuzatish va o’rganish uchun biz uning rivojlanishining barcha jihatlarini – miyaning anatomik xususiyatlarini, gen evolyutsiyasi qonunlarini tushunishimiz, ular o’rtasida izchil munosabatlarni o’rnatishimiz va to’liq rasmni ko’rishimiz kerak. Shuning uchun XXI asrda bu sohadagi eng ilg’or yo’nalishlardan biri ong biologiyasi hisoblanadi.
Izzattillo Islomov
