Avtomatizm – bu odam operatsiyalarning tartibi to’g’risida avval o’ylamasdan, ongli istak va niyatisiz mexanik ravishda bajaradigan harakatlardir. Avtomatik harakatlar har birimiz odatlanib qolgan manipulyatsiyani o’z ichiga oladi: tishlarini yuvish, qoshiqni ushlash, do’stingizni qo’l siqish bilan kutib olish. Muayyan fikrlash jarayonlari va nutq ham avtomatizmga aylanishi mumkin.

Avtomatizm va avtomatik xatti-harakatlar tubdan farq qiladi.

Avtomatizm tasodifiy, vaziyatga bog’liq. Avtomatik xatti-harakatlar (javob) tizim va hayot tarziga aylanadi.

Avtomatizmlarni rivojlantirish uchun zarur shartlar

Oldindan o’ylab ko’rishga hojat bo’lmagan harakatlar aks ettiriladi:

• reflekslar;
• odatlar;
• e’tiqod;
• turmush tarzi;
• stereotiplar;
• tabiiy reaktsiyalar;
• hissiy namoyishlar bilan bog’liq reaktsiyalar.

Avtomatizmlarning paydo bo’lishi odamning ma’lum bir harakatni tez-tez takrorlashi tufayli erishiladigan natijadir. Shunday qilib, yurishga odatlanib, u har bir keyingi qadam haqida o’ylamaydi, oyoqlari avtomatik ravishda tartibga solinadi. Kuniga ikki-uch marta pichoq va vilka yordamida u algoritmni eslamaydi, bu ko’nikma ham avtomatizmga keltiriladi.

Avtomatik harakatlar faqatgina shaxs ular bilan ichki kelishuvni his qilgan taqdirdagina shakllanadi. Agar siz odamni u qarshi chiqayotgan harakatlarga majburlasangiz, unda yuzlab takrorlashlar avtomatizmni rivojlantirish uchun etarli emas. Ammo aksiyaga qarshi norozilik bilan bog’liq avtomatizm to’siqsiz shakllanadi.

Avtomatizm turlari

Ko’p sonli avtomatizm mavjud, ularning hammasini ham biz sezmaymiz.

Biz tez-tez takrorlaydigan har qanday harakat avtomatizmga aylanadi, ammo ichki qarshilik ko’rsatmaydi. Oddiy avtomatizmlarga poyabzal bog’lash, kiyinish kabi operatsiyalar kiradi.

Agar harakat muhim harakatlarni, dastlabki kontsentratsiyani talab qilsa-da, lekin havas qilarli muntazamlik bilan takrorlansa, u ham avtomatik bo’ladi. Aytaylik, haydovchi og’ir tirbandlikda mashinani haydab, yo’llarni mohirlik bilan o’zgartirmoqda. Ba’zilar uchun bu tushunarsiz vazifa. Drayv uchun – avtomatizm, murakkabroq bo’lsa ham.

Avtomatizmlar nafaqat tashqi. Ular ichki darajalarda ham o’zini namoyon qiladilar. Masalan, kimdir avtomatizmga bo’lgan har qanday tanqidga g’azablanish reaktsiyasini keltirdi. Aks holda, g’amxo’rlik mexanik bo’lib qoladi, masalan, agar u uzoq vaqt davomida u bilan bog’liq manipulyatsiyani takrorlasa.

Aql-idrokni muntazam ravishda o’qitish bilan, sodir bo’layotgan har bir narsani tanqidiy tahlil qilish, katta hajmdagi ma’lumotlarni tez yodlash, tarang vaziyatda konstruktiv fikrlash va mayda-chuyda narsalarga e’tibor berish avtomatik ravishda amalga oshiriladi.

Odatda avtomatizmlar amalga oshirilmaydi. Bu kerak emas. Biroq, agar xohlasangiz, ularni ongga bo’ysundirishingiz mumkin. Masalan, yogislar ongli ravishda nafas olishni mashq qilishadi, garchi dastlab nafas olish va nafas olish jarayoni ixtiyoriy nazoratsiz amalga oshiriladi.

Zehnlilik rivojlanayotgan ko’nikmalardan biri sifatida ko’pincha avtomatizm toifasiga kiradi. Avtomatik ehtiyotkorlik quyidagicha tasvirlangan:

• aktyor tomonidan berilgan monologlar;
• mualliflik huquqi bo’yicha matnlar;
• mo’minning ibodati.

Bunday holatlarda avtomatik xabardorlik talab qilinadi. Shu bilan birga, u ham avtomatizm toifasiga o’tgan hissiy penetratsiya bilan birga bo’lishi mumkin.

Avtomatik xabardorlik printsipiga ko’ra, odamlar ikki guruhga bo’linadi – o’zlarining avtomatizmlarini boshqarishi yoki boshqarolmaydiganlari.

Inson hayotidagi avtomatizmlar

Odatda, biz o’zimizning avtomatizmlarimizga e’tibor bermaymiz va shuning uchun ularni tushunmaymiz. Agar boshqa birov ularga ishora qilsa, masalan, nega yonboshlayotganingizni so’rasa, aks ettirish mumkin.

Avtomatizmlarning ijobiy va salbiy tomonlari

Avtomatizmlarni “yaxshi yoki yomon” pozitsiyasidan baholash mumkin emas. Hammasi o’ziga xos namoyonlarga bog’liq.

Yaxshi odob-axloqli shaxsning avtomatizmlari – uchrashganda salomlashish, minnatdorchilik so’zlarini aytish, biron bir narsani so’rash. Agar psixopat yoki nevrotik holat bo’lsa, tajovuzkorlik, nazoratsiz vosita mahorati va hech bo’lmaganda yoqimsiz stimulga javoban ko’z yoshlari o’z-o’zidan paydo bo’lishi mumkin.

Biroq, avtomatizmlarning yo’qligi, asosan, ishlashni sezilarli darajada sekinlashtiradi. Harakatlar sust, noqulay bo’lib qoladi. Ushbu foydali mexanizmning mavjudligi miyani keraksiz ishdan xalos qiladi va reaktsiyalarni tezlashtiradi. Avtomatizmlar tufayli insonning xatti-harakatlari tabiiyroq.