Behruzbek Hamidov
Falsafadagi fenomenologiya Edmund Gusserlning ilmiy izlanishlari tufayli paydo bo’ldi. Aynan u relyativizm, empirizm va naturalizm bilan tenglashib ketgan alohida toifaga ajratdi.
Fenomenologiya deganda birinchi shaxs prizmasi orqali amalga oshiriladigan ongning tarkibiy qismlarini o’rganish tushuniladi. Intentionallik – bu tajribaning markaziy tuzilishi. Bu ongni ma’lum bir ob’ektga yo’naltirishdir.
Fenomenologik g’oyalar haqida ko’proq ma’lumot
Usulning vazifasi har qanday hodisa aniq ekanligiga dalil topishdir. Oddiy so’zlar bilan aytganda, usul tajribani o’rganish tizimi va bu tajriba inson tomonidan qanday boshdan kechirilishi sifatida tavsiflanishi mumkin. Bu erda mavzu muhim rol o’ynaydi, ya’ni birinchi shaxs. Shuningdek, qasdkorlik tomoniga ham tegishlidir.
Mavzu va qasdkorlik fenomenologik metodning asosiy ob’ektlaridir. Tahlil jarayonida bir qator muhim omillar hisobga olinadi:
- ko’nikma va odatlar bilan bog’liq sharoitlar;
- lingvistik muhit;
- ijtimoiy kelib chiqishi.
Fenomenologik tadqiqotlarni amalga oshirish usullari
Fenomenologik yondashuv qo’llanadigan usullar tafakkur va qisqartirishdir.
Tafakkur fenomenologik usul sifatida ushbu falsafiy yo’nalishning tavsiflovchi ekanligini ko’rsatadi. Bu shuni anglatadiki, shaxs olgan ma’lumotlar to’g’ridan-to’g’ri intuitiv xarakterga ega.
Fenomenologiyaning kamayishi uch turga bo’linadi.
Fenomenologik-psixologik pasayish
Ushbu kontseptsiya tabiiy muhitdan chalg’itishni anglatadi – tashqi dunyoda natijalarni qidirish. Sof fenomenologiya ong harakatiga – tajribaga qaratilgan.
Eidetik pasayish
Fenomenologiya to’plagan tajribalar ideal nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Faktlar aniq qiymat sifatida qaralmaydi.
Transandantal kamayish
Faqatgina tashqi dunyoning namoyon bo’lishi kamaymaydi. Ruh doirasi, empirik mavzudagi tajribalar haqida so’z boradi. Natijada toza ong paydo bo’ladi.
Fenomenologik yondashuv ko’plab zamonaviy fanlarga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ular orasida psixologiya, sotsiologiya, estetika, adabiy tanqid bor.
Amaliy fenomenologik tadqiqotlar quyidagilarni tahlil qilishni o’z ichiga oladi:
- tadqiqot ishtirokchilari bilan suhbatlar asosida qilingan ma’ruzalar;
- falsafiy asarlar;
- kundalik yozuvlari;
- san’at asarlari;
- o’zini aks ettirishni aks ettiruvchi yozuvlar.
Fenomenologik tadqiqotlar natijasi har qanday tajribaning tarkibiy elementlarining tavsifidir. Ular quyidagi qadamlarni bajarish bilan uning oldiga kelishadi:
- u haqida aniq taassurot hosil qilish uchun matnni o’qing;
- strukturaning alohida tarkibiy qismlarini ko’rish uchun uni qisqartirish;
- strukturaning turlicha elementlarini bitta toifaga sintez qilish;
- ularni bitta umumiy tajribaga bog’lab qo’ying.
Fenomenologiya shunchaki mavhum miqdor emas. Transandantal tajribada nima borligini o’rganadigan fan.
Fenomenologiya sub’ektning mavjudligini (birinchi shaxs) va qasddan (sub’ekt ongining qandaydir ob’ektga yo’naltirilganligi) taxmin qiladi. Ongning tarkibiy qismlarini o’rganish, fenomenologiya har qanday hodisaning dalillarini izlash uchun qaynaydi. Aynan shu prizma orqali ushbu sohada tadqiqotlar olib borilmoqda.
Izzattillo Islomov
