Behruzbek Hamidov
Muammoni shakllantirish
So’nggi o’n yilliklarda ishbilarmon ayol submulturasi paydo bo’ldi, bu kasbga yo’naltirilgan hayot bilan tavsiflanadi. Bunday ayol ko’pincha onaning va xotinning ibtidoiy qabul qilingan vazifalarini bajarish va bolalarga bo’lgan ehtiyojni qondirish niyatida emas, bu shaxsning ijtimoiy-psixologik mulki sifatida tushuniladi, chunki u farzand ko’rmasdan shaxs sifatida qiyinchiliklarni boshdan kechiradi (Andreeva, 2004, 135-bet). Shunday qilib, ayollarning martaba yo’nalishlarining o’sishi bilan bir qatorda yana bir muammo tug’iladi: Rossiyada tug’ilish darajasining pasayishi va natijada demografik inqiroz mavjud (Gundarov, 2001; Andreeva, 2004).
Zamonaviy jamiyatda kasbiy o’sish, boshqaruv elitasiga kirishga urinish ayolni oilasi yoki ishi oldiga qo’yadi (Demidenko, 2000). Ehtimol, hayotingizni kasbiy faoliyatni ham, oilaviy hayotni ham birlashtiradigan tarzda qurish qobiliyati aqlning moslashuvchanligini aks ettiradi. Rollarni to’plash nazariyasiga ko’ra, bir vaqtning o’zida ko’plab rollarni o’ynaydigan odam nafaqat ko’p stressni boshdan kechirmaydi, balki rollardan birida muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda qo’shimcha “savdo nuqtalarini” oladi (Bern, 2001).
Tadqiqotning uslubiy asoslari – bu intellektning strukturaviy tashkiloti va R.Sternbergning muvaffaqiyatli aql-idrokning triarxik nazariyasini o’rganishga nisbatan tarkibiy-integral yondashuv (M. A. Xolodnaya, B. G. Yudin).
Insonning hayotini o’z irodasi yoki tashqi sharoitlari bilan belgilash masalasi doimo dolzarb bo’lib kelgan (Lobanov, 2006). Zamonaviy rus ayolini tanlashga nima turtki beradi? Bu erda qanday qo’shimcha omillar “ishlaydi”: farovonlik, modaga hurmat, bir yo’nalishda javobgarlikdan qo’rqish va boshqasiga ketish, shaxsiy salohiyat yoki aql? Ushbu savollarga javob izlash tadqiqot muammoidir.
Tadqiqot ob’ektlari bir yoki bir nechta bolali ayollar edi. Tadqiqot mavzusi ko’p bolali ayollarning kognitiv pozitsiyasining xususiyatlari edi. Nazorat guruhi 1-2 bolali ayollardan iborat edi.
Ayolning hayot yo’lini belgilaydigan omilni tanlashda aql muhim rol o’ynaydi. Aynan u hayotni tanlashda, istaklari va qobiliyatlarini anglash va baholashda “yordamchi” yoki to’siq bo’lishi mumkin.
R. Sternbergning fikriga ko’ra, aql – bu shaxsning turmush tarziga mos keladigan maqsadli tanlov va haqiqiy atrof-muhit sharoitlariga moslashishdir. “Muvaffaqiyatli intellekt” atamasi o’z shaxsiy maqsadlari va jamiyat maqsadlariga erishish uchun atrof-muhitni tanlash, o’zgartirish va uning sharoitlariga moslashish o’rtasidagi faol shaxsning murosasini aks ettiradi (Lobanov, 2006).
Shunday qilib, tadqiqotning gipotezasi, faoliyat uslubini tanlashning belgilovchi omillaridan biri, ayollarning xulq-atvori ularning aql-zakovatining tarkibiy xususiyatlari ekanligi haqidagi fikr edi. Gipotezani konkretlashtirish: ayolning o’zi uchun mas’uliyatni qabul qilishi aql darajasi va tuzilishi bilan vositachilik qiladi; uning ko’rsatkichi kognitiv pozitsiyadir.
O’ziga mas’uliyatni qabul qilish, shaxs bo’lish istagi darajasida, aniqrog’i aqlning tuzilishida aks etadi deb taxmin qilish mumkin. Kontseptual tajribaga ega ayollar, asosan, pragmatik nuqtai nazardan mulohaza yuritadilar va qaror qabul qilganda, ularning oqibatlarini to’liq bilib oladilar, ularni oldindan o’ylab ko’rishadi, bu kelajakda ular va ularning oilalari uchun hayotni osonlashtiradi.
Tadqiqot namunasi 1-5 bolali 26-40 yoshdagi 32 onadan iborat edi. Namuna bolalar soniga qarab tekislandi.
Tadqiqot jarayonida sub’ektning kognitiv pozitsiyasining ochiqlik darajasini o’lchaydigan “Ideal kompyuter” usuli ishlatilgan (Xolodnaya, 2002). L. M. Vekker, M. A. Xolodnaya, I. A. Kibalchenkoning tadqiqotlariga muvofiq “ideal ayol” tushunchasining og’zaki-majoziy tarjimasi ishlatilgan. Ushbu texnika ma’lum bir predmet sohasidagi shaxsni tanlash yo’nalishini, uni o’rganish vositalarini, ma’lumot olish manbalarini, ularni qayta ishlash usullarini aks ettiradi, ongli ravishda amalga oshirilgan harakatlarni tavsiflaydi.
Intellektual jihatdan muvaffaqiyatli odam haqiqiy yutuqlar bilan ajralib turadi. U o’zining aqliy salohiyatidan samarali va o’z vaqtida foydalanadi (Lobanov, 2006). Maqsadli tajriba, M.A.Xolodnaya (Xolodnaya, 2002) ga ko’ra, individual intellektual moyilliklarning asosi bo’lgan aqliy tuzilishdir. Ularning asosiy maqsadi ma’lum bir predmet sohasiga nisbatan sub’ektiv tanlov mezonlarini shakllantirishdir. Qasddan qilingan tajriba ayolga o’z afzalliklarini aniqlashga va maqsad, diqqat yoki afzallikning muhimligini yoki ikkinchi darajali ahamiyatini anglashga yordam beradi.
M.A.Xolodnaya tadqiqotlarida metakognitiv tajriba, shuningdek, ataylab, aqliy tajribaning bir qismi sifatida qaraladi. V.N.Drujininning fikricha metakognitiv tajriba psixikaning tartibga solish tizimiga, qasddan olingan tajriba esa motivatsion tizimga tegishli. Kognitiv, metakognitiv va qasddan tajribani tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari individual intellektning xususiyatlarini, uning afzalliklari va ongli darajada tanlovini belgilaydi.
Tadqiqot natijalari
Kognitiv pozitsiyaning ochiqlik darajasi ob’ektiv va kategorik savollarning ustunligida, sub’ektiv va faktik ustunlikdagi yaqinlik darajasida o’zini namoyon qiladi (Xolodnaya, 2002; Kibalchenko, 2008).
Ma’lumotlarni “Ideal Computer” usuli bo’yicha qayta ishlagandan so’ng, ayollarning kognitiv pozitsiyasini ochib berishda, ikkita parametr bo’yicha aniq farq bor edi: ko’p bolali ayollar guruhida ob’ektiv / faktik savollarning tarqalishi va sub’ektiv / faktik savollar nazorat guruhi.
Olingan ma’lumotlarga ko’ra, sub’ektiv / faktik savollarning ustunligi yopiq kognitiv pozitsiyaga xosdir. Ushbu toifani ko’p bolali onalar bo’lmagan nazorat guruhidagi ayollarda yuqori bo’lgan. Shaxsiy vaqtni yo’qotishni istamaslik, harakat erkinligi, qulaylik va hk kabi fikrlarga asoslanib, faqat shaxsiy va haqiqiy ma’lumotlarga qiziqadigan ayollar ko’p oilalarni yaratishga moyil emas deb taxmin qilish mumkin.
Bizning tadqiqotimizda ko’p bolali onalarni o’z ichiga olgan ob’ektiv / daliliy muammolarga ega bo’lgan ayollar, aksincha, atrofdagi olamga kengroq qarashadi, shaxsiy makon bilan cheklanmay, shu bilan birga haqiqiy doirada qoladilar. ular vaziyatlarni rejalashtirishlari va kelajakni modellashtirishlari mumkin.
Kam bolali onalar guruhida ochiq va yopiq kognitiv pozitsiyalarni tavsiflovchi savollar soni teng ravishda bo’lingan. Va hech bo’lmaganda ushbu namuna uchun ularning qarorlari “mayatnik” qaerga yo’naltirilganligini aytish mumkin emas. Ongli ravishda ko’p bolali onaga aylanishga qaror qilgan ayol kognitiv, metakognitiv va qasddan tajriba va ob’ektiv va kategorik savollarning tarqalishida o’zini namoyon qiladigan ochiq kognitiv pozitsiyani rivojlantirdi degan taxmin tasdiqlandi.
Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy ehtiyojdan kelib chiqib ishlayotgan ko’plab ayollar, agar ular to’satdan pulga muhtoj bo’lib qolsalar, ishlarini tark etishmaydi (Dynin, 2003). Ijtimoiy holatni va onalikni ongli ravishda ko’p bolali tanlashni hisobga olgan holda, aqlning tuzilishidagi boshqa farqlarni ajratish mumkin bo’ladi deb taxmin qilish mumkin.
Qasddan qilingan tajriba tarkibida aqliy tuzilmalarning uch turi ajratiladi: afzalliklar, e’tiqod va kayfiyat. Kognitiv moyilliklar ularning shakllanishining dastlabki bosqichida intellektual imtiyozlarning psixologik ko’rsatkichidir (Xolodnaya, 2002).
Olingan natijalar quyidagilarni aks ettiradi. Ko’p bolali ayollar o’zlarining oilalarini bag’rida bo’lgan dam oluvchi, ishchi – bolalar va hatto taxmin qilingan nabiralar kabi har tomonlama yaxshi ishlangan ayolni bo’yashdi. Nazorat guruhidagi ayollar haqiqiy oilaviy rasmni aks ettirdilar va moddiy farovonlikni qo’shdilar: uy, mashina, kompyuter.
Ko’p bolali onalarda sodir bo’layotgan voqealarga ma’lum bir nuqtai nazarga bo’lgan “o’lik” ehtiyoj tajribasi bilan bog’liq bo’lgan intellektual ishonchning moslashuvchanligi, ular oilaning rasmlarini tasvirlab, vaziyatning mumkin bo’lgan rivojlanishi haqida fikr bildirishlarida namoyon bo’ldi. : “Mening qizim ko’p bolalarni istashini aytdi, shuning uchun men ko’p nabiralar ko’rdim. Men uning so’zlaridan faxrlanaman, garchi hayotda hamma narsa bo’lishi mumkinligini tushunsam ham. ” Nazorat guruhi uchun odatiy so’zlar quyidagilardir: “Kamroq yaxshiroq, lekin yaxshiroq”, “Qulay yashash sharoitisiz katta oilani yaratishda ma’no yo’q”. Ko’p bolali onalar uchun bu iboralar tabiiyroq edi: “Katta oila – baxtli hayot garovi”, “Oila ettita” men “dan iborat bo’lishi kerak.
Ampirik tadqiqotlar davomida ko’p bolali ayollar mavjud vaziyatni tahlil qilishga tayanib, o’z yashash maydonlarini rivojlantirishga moyil ekanliklari aniqlandi, ko’p bolali onalar esa duch kelishi mumkin bo’lgan qiyin vaziyatlarning variantlarini hisoblab chiqishga va sub’ektiv tajribalar, taassurotlar tahlili asosida o’z faoliyatini qurish.
Xulosa
Ushbu maqolada biz aqlning ko’p qirrali ekanligi va uning namoyon bo’lishi har xil bo’lishi mumkin degan fikrni aks ettirmoqchi bo’ldik – matematik qobiliyat darajasidan ishlarni kun davomida tarqatish sifatigacha. M.A.Xolodnaya tadqiqotning maqsadini aks ettiruvchi nuqtai nazarni ifodalaydi: “aqliy tajriba” kategoriyasi nafaqat aqlning mohiyatini tushuntirishga yaqinlashishga imkon beradi, balki odamlarni obro’sizlantirishga urinishlar uchun “to’siq” vazifasini ham bajaradi. ularning individual intellektual farqlarining asosi. Uning so’zlariga ko’ra, har qanday odam tabiiy ravishda aqlli va “funktsional ahmoqlik” ning ko’payishi yoki kamayishi ko’plab tashqi omillarga bog’liq – parhez tabiatidan tortib siyosatgacha. Inson xulq-atvorini tashkil qilishda aqlning holatini aniqlash ushbu muammoli sohani o’rganishning keng imkoniyatlari to’g’risida gaplashishga imkon beradi.
Manba:b17.ru
Izzattillo Islomov
