Behruzbek Hamidov
Biz doimo kundalik hayotda stereotiplarga duch kelamiz. Oddiy misol – ayollar yomon haydashadi yoki ba’zi millat vakillari boshqalardan ko’ra tajovuzkorroq. Ushbu e’tiqodlar qayerdan kelib chiqadi va eng muhimi, ular bizning qarorlarimizga qanday ta’sir qiladi?
Bizning miyamiz doimo bu dunyoda naqshlarni izlaydi, shuning uchun biz turli xil ma’lumotlarni birlashtiramiz, yaxshiroq eslaymiz. Ma’lumki, yorqin tasvirlar xotirada mustahkamroq saqlanadi. Va ba’zida biz o’z ongimiz tuzog’iga tushamiz – biz yorqin, lekin o’zaro bog’liq bo’lmagan voqealar va hodisalar o’rtasida parallellik yaratamiz. Ushbu kognitiv tarafkashlik illuzor korrelyatsiya deb ataladi, ya’ni. xayoliy, voqelik munosabatlarida mavjud bo’lmagan. Ushbu effekt stereotiplarni yaratishga intiladi.
Tajribalar
Ushbu hodisa birinchi marta 1967 yilda Lauren Chapman tomonidan tasvirlangan. Uning so’zlariga ko’ra, odamlar nafaqat bir-biriga o’xshamaydigan hodisalarni, balki inson tasavvur qilganidan kamroq darajada o’zaro bog’liqlikni ham bog’lashga moyil. Bundan tashqari, bu buzilish qarama-qarshi ma’noda bog’liq bo’lgan hodisalarga nisbatan ham o’zini namoyon qiladi – bu allaqachon teskari korrelyatsiyaning ta’siri. Chapman o’z nazariyasini isbotlash uchun tajriba o’tkazdi. Ishtirokchilarga 12 juft so’zlar ko’rsatildi, ular uch turga bo’lingan: ba’zi juftlarda so’zlar bir-biri bilan yaxshi birlashtirilgan, boshqalarida – so’zlar bir xil uzunlikda, uchinchisida esa so’zlar bir-biri bilan bog’lanmagan umuman. Barcha uch turdagi juftliklar bir xil chastotada namoyish etildi, ammo ishtirokchilar birinchi va ikkinchi turlar ularga tez-tez namoyish etilishini aytishdi.
1970-yillarda Chapmanning tadqiqotlari psixologlar D. Xemilton va R. Gifford tomonidan davom ettirildi. Ular eksperiment o’tkazdilar, unda ishtirokchilarga ikki guruh odamlarning ijobiy va salbiy tavsiflari berildi. Birinchi tavsiflangan guruh ikkinchisiga qaraganda ko’proq edi, ammo ikkala guruhdagi xususiyatlar soni bir xil edi. Natijada, ishtirokchilar ko’proq salbiy xususiyatlarni ikkinchi guruhga nisbat berishdi. Ular buni ozchilikning bir turi deb bilishgan va odamlar madaniy yoki irqiy ozchiliklarning vakillariga salbiy fazilatlarni berishga moyildirlar. Bu stereotiplarni keltirib chiqaradigan juda xayol.
Nima xavfli va nima qilish kerak
Har qanday kognitiv buzilish bizning ob’ektiv fikrlashimizga to’sqinlik qiladigan o’z ongimizdagi tuzoqdir. Natijada, biz ko’pincha avtomatik ravishda harakat qilamiz, yaxshi imkoniyatlarni qo’ldan boy beramiz yoki odamlar haqida hech narsa bilmasdan ularni kamsitamiz. Siz tanqidiy, oqilona fikrlash va har qanday vaziyatga mantiqiy yondashish yordamida stereotiplardan xalos bo’lishingiz mumkin. Bu sizga shoshilinch xulosalar qilmaslikka, dalillar va dalillarga asoslangan xulosalarga kelishga imkon beradi.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
