Behruzbek Hamidov
Taniqli shveytsariyalik psixolog va faylasuf Jan Piaget genetik psixologiyaning yaratuvchisidir. Ushbu bilim sohasi quyidagi savollarga javob beradi: aql qanday rivojlanadi, inson bilimni qanday egallaydi. Ushbu maqolada biz Jan Piyagening genetik psixologiyasini o’rganayotgan narsalarni batafsil tahlil qilamiz.
Genetik psixologiya asoslari
Ushbu bilim sohasidagi asosiy o’rganish ob’ekti – bu aqlning individual rivojlanishi va uning kelib chiqishi. Jan Piaget birinchi navbatda epistemologik masalalar bilan qiziqdi. Uning uchun ob’ektiv dunyo inson ongiga ta’sir qiladimi yoki shaxs bilimni sub’ektiv ravishda quradimi yoki yo’qligini aniqlash muhim edi.
Epistemologiya – bu bilimlar nazariyasi, ilmiy bilimlarni, uning tuzilishi, tuzilishi, faoliyati va rivojlanishini o’rganadigan fan. Jan Piaget Jenevada Xalqaro Genetik Epistemologiya Markaziga asos solgan. Uning genetik psixologiyasi epistemologiyaga asos yaratdi. Shuning uchun ikkala fan bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.
Piagetga ko’ra aql qanday rivojlanadi?
Piyagetning ilmiy ishlari shuni ko’rsatdiki, insonning moslashish biologik jarayoni intellektual rivojlanish orqali davom etadi. Ya’ni, aql atrofdagi dunyoga psixologik moslashuv shakli sifatida taqdim etiladi. U doimiy ravishda o’zgarib turishi sababli, inson o’zining aql-idrokini moslashtirishga intiladi va shu bilan tashqi muhit bilan muvozanatni saqlaydi.
Psixologik moslashish jarayoni harakat, assimilyatsiya va joylashish sxemalari yordamida sodir bo’ladi. Harakatlar sxemasi shaxs tomonidan shakllangan tashqi muhit bilan o’zaro ta’sir qilish algoritmi deb ataladi. Masalan, biz yurishni, ovqat tayyorlashni, boshqa bir narsani qilishni bilamiz. Bularning barchasini harakat sxemasi bo’yicha qilamiz. Assimilyatsiya jarayoni – bu yangi ob’ektga ta’sir qilish sxemasini qo’llash. Va turar joy – bu yangi ob’ektga moslashish yoki yangisini ishlab chiqish uchun mavjud sxemani o’zgartirish jarayoni.
Assimilyatsiya va akkomodatsiya – bu yoshligidanoq tashqi muhit bilan fikrlash va o’zaro munosabatlarni rivojlantirishga imkon beradigan ikkita asosiy bilim mexanizmi. O’zi bilan tashqi dunyo o’rtasida muvozanatni yaratish, uyg’un o’zaro ta’sirni o’rnatish zarurati intellektual rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi.
Shunday qilib, psixologiyadagi genetik tadqiqot usuli aqlning tug’ma sovg’a emasligini ko’rsatadi. Qanday bo’lmasin, inson rivojlanishga intiladi, buning natijasida intellektual faoliyat qobiliyati shakllanadi. Hayot davomida, uning o’zgarishini ko’rish va his qilish, inson aql-idrokni rivojlantirishga, yangi bilimlarni olishga intiladi. Va tashqi dunyo bilan doimiy aloqalar faol rivojlanish uchun zarur shartdir.
Jan Piaget genetik psixologiyada rivojlanishning asosiy printsipi – atrof-muhit ob’ektlari bilan o’zaro aloqani ajratib ko’rsatdi. Bu aql va idrokdagi o’zgarishlarning barcha bosqichlarida zarurdir. O’zaro aloqalar bilim manbai bo’lib xizmat qiladi; ularning asosida inson sxemalar, harakatlar algoritmlari, tuzilmalarini yaratadi.
Qanday qilib aqlni yaxshilash kerak?
Demak, tashqi dunyo sharoitlariga moslashish va u bilan mutanosib va hamjihat bo’lish uchun intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish zarurligini angladik. Aql-idrokni takomillashtirish – bu haqiqatni anglashning yanada murakkab shakllariga o’tish, toifalar va tushunchalar bilan ishlash, fikrlashga hissiyotlarga emas, mantiqqa asoslanish qobiliyatiga ega bo’lish. Inson o’zi aqliy tuzilmalar va sxemalarni yaratadi, uning bilimlarini shakllantiradi.
Manba: Blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
