Fikrlash xatolari yoki kognitiv buzilishlar odamlar mavjud bo’lgan ma’lumotlardan noto’g’ri xulosalar chiqarganda paydo bo’ladi. Ularning paydo bo’lishi odamning ahmoqligi yoki e’tiborsizligi bilan bog’liq emas. Aksincha, miya ma’lumotni assimilyatsiya qilish va bilish jarayonini tezda yakunlashning qisqa yo’lini topishga harakat qilib, turli xil oqibatlarga olib keladigan fikrlash xatolarining paydo bo’lishining tashabbuskori bo’ladi – tashvish, xavotir, ob’ektiv haqiqatni va hatto ruhiy kasalliklar. Keling, eng keng tarqalgan fikrlash xatolarini va qanday qilib afsuslanmasdan, noto’g’ri xulosalar shakllanishiga yo’l qo’ymasdan yashash haqida savolni ko’rib chiqamiz.

Overgeneralizatsiya

Bitta holat asosida vujudga kelgan asossiz umumlashma psixologiyada “haddan tashqari generalizatsiya” deb nomlangan. Fikrlashning bu xatosi, qoida tariqasida, juda shoshilinch salbiy xulosalarga olib keladi. Masalan, talaba testni juda yaxshi yozishga harakat qiladi, lekin bitta xatoga yo’l qo’yib, u mutlaqo hamma narsani noto’g’ri qilayotganiga qaror qiladi. Yoki bir qiz, natijada muvaffaqiyatsiz bo’lib qolgan uchrashuvga bordi va endi u har doim ko’ngli qoladi deb o’ylaydi, shuning uchun u keyingi tanishuv urinishlarini rad etadi.

Ushbu fikrlash xatosi katastrofizatsiya kabi mantiqsiz fikrlash turini rivojlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu odamning juda ko’p dramatizatsiyani boshlashi va har qanday voqea uchun salbiy natijani bashorat qilishi bilan tavsiflanadi. Va agar ob’ektiv haqiqat ijobiy natijani va’da qilsa ham, odam muvaffaqiyatsizlikka to’liq ishonadi.

Cho’kib ketgan xarajatlar

Ushbu fikrlash xatosini engish juda qiyin. Bu hozirgi paytda qaror qabul qilishda, odam o’tmishda sarf qilingan, qaytarib bo’lmaydigan barcha kuch va vositalarni hisobga olishida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, u o’z mutaxassisligini yoqtirmasligiga qaramay o’zgartirmaydi, chunki u ko’p vaqt o’qish uchun sarflagan. Inson ish joyini o’zgartira olmaydi, bu ham zavq va, ehtimol, kerakli daromad keltirmaydi, chunki u buni olish uchun juda ko’p harakat qildi. Fikrlashning bu xatosi muvaffaqiyatsiz va muvaffaqiyatsiz munosabatlarni tugatishga imkon bermaydi, chunki bu sherik bilan juda uzoq yo’l bosib o’tgan va orqaga qadam tashlash qiyin va qo’rqinchli.

Tashqi guruhning bir xilligi ta’siri

Inson ongsiz ravishda jamiyatni “biz” va “begonalar” ga ajratadi. Va unga tegishli bo’lmagan ijtimoiy guruh a’zolari, u har bir inson individual ekanligini hisobga olmasdan, xuddi shu xususiyatlarni belgilaydi. Ushbu hodisa stereotipik umumlashtirishlarni keltirib chiqaradi, masalan: barcha erkaklar pivoni, ayollar esa bolalarni yaxshi ko’radilar. “Chet elliklar” haqidagi hukm soddalashtirilgan aqliy modelga asoslangan bo’lib, u “hamma yoki hech narsa” toifasidan kategorik baholarni nazarda tutadi.

Rejalashtirish xatosi

Vazifani bajarish uchun qancha vaqt va kuch sarflanishini taxmin qilish qiyin bo’lishi mumkin. Tadqiqotlarga ko’ra, odamlarning atigi 30 foizi rejalashtirilgan ishlarni bajarishga muvaffaq bo’lishadi. To’g’ri rejalashtirish uchun vaqt va kuchni hisoblashda o’tgan tajribani hisobga olish kerak. Masalan, kurs ishini yozishni rejalashtirgan va muddatini belgilashga harakat qilayotgan talaba oxirgi marta qancha vaqt ketganini eslashi mumkin.

Xayoliy haqiqat illyuziyasi

Biror kishi bir nechta odamdan biron bir narsani eshitganda, tasdiqni izlash kerak bo’lmasdan unga ishonishni boshlaydi. Masalan, ushbu hodisa yordamida ommaviy axborot vositalari ulkan auditoriyani qamrab olishga qodir: odam yangilikdagi yolg’on faktni qanchalik ko’p o’qisa yoki eshitsa, shunchalik tez ishonadi.

Qadimgi davrlarda ko’rgan narsangizga ishonish istagi odamlarga qiyin sharoitlarda omon qolishlariga yordam bergan. Ammo ming yillar o’tdi va miyaning strategiyalari o’zgarmadi. Endi juda ko’p ma’lumotlar bor, shuning uchun biz beixtiyor ko’p marta eshitgan narsalarga ishonamiz.

Manba: Blog.wikium.ru