Behruzbek Hamidov
Nima uchun bir xil vaziyatlarda odamlar boshqacha harakat qilishadi? Qaysi qaror to’g’ri bo’lishini qanday tushunish, foyda keltiradi? Va nihoyat, har qanday hodisalar haqidagi bizning fikrimiz qanday shakllanadi? Ijtimoiy haqiqatga bo’lgan munosabatimiz tashqi dunyo bilan o’zaro munosabatlarning individual xususiyatlari bilan belgilanadi. Introspektsiya, introspektsiya, aqliy jarayonlarimizni o’rganish o’z harakatlarimiz motivlarini tushunishga, shuningdek bizni boshqaradigan narsani – aql yoki hissiyotlarni aniqlashga imkon beradi.
Introspektivlik asosida tanqidiy fikrlash printsipi – biz hissiyotlarga emas, balki mantiq va potentsial foydalarga tayanib, xolisona qaror qabul qilsak. O’z-o’zini kashf qilishning bir usuli bu introspektsiya.
“Introspection” atamasi lotincha introspektodan kelib chiqqan bo’lib, so’zma-so’z “ichki qarash” degan ma’noni anglatadi. Birinchidan, biz tashqi dunyo hodisalarini kuzatamiz, so’ngra biz aks etamiz (bu ichki qarashning bir qismidir) – biz ushbu hodisalarga bo’lgan munosabatimizni, ulardagi o’zimizning ishtirokimizni, ushbu ishtirok natijalarining o’zimizga ta’sirini tahlil qilamiz. Ushbu usul psixologlar tomonidan XIX asrda, o’zingizni atrofingizdan bilmasdan atrofingizdagi dunyoni bilib bo’lmaydi degan ishonchdan kelib chiqqan holda qo’llanilgan. Bu insonning introspektiv qobiliyatini baholashning eksperimental usuli edi.
Introspektsiyaning bir necha turlari mavjud.
Turli xilliklar introspektsiya usullariga bog’liq.
- Analitik. Bu voqealar va hodisalarga munosabatimizni shakllantiradigan o’z his-tuyg’ularimizni o’rganish.
- Tizimli. Bu tajribali tasvirlarni va ular keltirib chiqaradigan hissiyotlarni tahlil qilish.
- Fenomenologik. Bu bizning ruhiy holatlarimizni, harakatlarimizga, qarorlarimizga, fikrlarimizga ta’sir qiladigan hodisalarni kuzatish.
Psixikani o’rganishning har qanday usuli singari, introspektsiya ham o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Kamchiliklar qatorida uning sub’ektivligini ajratib ko’rsatish mumkin. Bizning dunyoga bo’lgan sub’ektiv munosabatlarimizni tushunishga qaratilganiga qaramay, tahlilning o’zi ham sub’ektiv bo’lishi mumkin. Ya’ni, biz qarorlarimizning sabablarini noto’g’ri aniqlaymiz. Ammo usulning afzalliklari orasida muntazam mashg’ulotlar bilan o’z-o’zini nazorat qilishning ko’payishi hisoblanadi. Biz qanchalik ko’p mulohaza qilsak, o’zimizni shunchalik chuqur anglaymiz. Shunday qilib, ertami-kechmi biz o’z holatimizni va natijada harakatlar motivlarini to’g’ri baholashni o’rganamiz.
O’zini tekshirishning to’g’ri usuli qanday? Zamonaviy psixologiya introspektsiyaning biroz o’zgartirilgan versiyasidan foydalanadi, bu asl amaliyotdan farq qiladi. Subyektivlikni engib o’tish yo’lidagi asosiy xato – bu o’z-o’zini ayblash. Natijada, aks ettirish o’zini o’zi belgilashga aylanadi; bu hech qanday foyda keltirmaydi. Tavba qilishdan uzoqlashish kerak, faqat xolisona kuzatish kerak.
Bir misol keltiraylik: biz do’stimiz bilan janjallashdik, biz juda tajovuzkor edik, endi esa biz bundan xafa bo’lamiz. Ushbu vaziyatni tahlil qilayotganda, o’z navbatida barcha omillarni – tashqi va ichki omillarni hisobga olish kerak. Aytaylik, kayfiyatimiz yomon edi, shuning uchun asabiylashdik, bu janjalni keltirib chiqardi. Bizning kayfiyatimizning yomonlashishiga nima sabab bo’ldi? Aytaylik, biz etarli darajada uxlamadik. Biz bundan keyin ham kuzatamiz: bir do’stimiz bir iborani aytdi, biz uni ma’lum bir tarzda talqin qildik, biz shunga yarasha munosabat qildik. Buning ortidan javob qaytarildi. Bularning barchasi jonli tuyg’ular bilan birga edi. Endi biz sovib qoldik va shuncha keskin munosabat bildirishga hojat yo’qligini, shunda biz o’rtoqni qattiq jumla bilan xafa qilishimiz mumkinligini tushundik. Bu bizni yomon his qiladi.
Bunday tahlilning tizimli amaliyoti shunga o’xshash vaziyatlar yuzaga kelganda to’g’ri qaror qabul qilishga, o’tgan xatolarni takrorlamaslik uchun orqaga qarashga imkon beradi. Bu sizga ob’ektiv qarorlar qabul qilish, ichki his-tuyg’ularga e’tibor berish odatini rivojlantirish uchun o’zingizni tom ma’noda dasturlashda yordam beradi. Ushbu texnikani o’rganish uchun siz o’zingizni tinglashni o’rganishingiz kerak, bu tanqidiy fikrlash amaliyotining asosidir.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
