Behruzbek Hamidov
“Kichkina Albert” deb nomlangan tajribaning asoschisi olim Jon Uotson bo’lgan. Ushbu tajriba birinchi marta 1919 yilda o’tkazilgan. Uning yordamida olim insonning reaktsiyasi va xulq-atvori dasturlashtirilishi mumkinligini ko’rsatishga harakat qildi.
“Kichkina Albert” eksperimentining asosiy motivi qo’rquvning sun’iy ishlab chiqarilishini namoyish etishdir. Jon Uotson butun hayotini qo’rquv va fobiyalarni o’rganishga bag’ishlagan. U ilgari salbiy his-tuyg’ularni keltirib chiqarmagan ob’ektga nisbatan odamning qo’rquvini sun’iy ravishda rivojlantira oladimi degan vazifaga duch keldi.
Xulq-atvor psixologiyasida ta’riflanganidek, odamlarning xatti-harakatlariga asab tizimiga katta ta’sir ko’rsatadigan stimullar ta’sir qiladi. Shu munosabat bilan, turli xil ogohlantirishlar yordamida odamdan kerakli javobni olish mumkin degan fikr paydo bo’ldi. Jon Uotson ushbu nazariyani sinab ko’rishga qaror qildi va bir qator tadqiqotlar boshladi.
Tajriba
Ushbu tajribaning mavzusi to’qqiz oylik Albert edi. Ma’lumotlarga asoslanib, bu bola maxsus bolalar uchun bolalar uyida tarbiyalangan. Biroq, onasi bu erda bolada tajribalar o’tkazishga imkon bergan joyda ishlagan degan fikr bor.
Tajribaning o’zi bir necha bosqichda bo’lib o’tdi. Eksperimentning birinchi davrida chaqaloqqa oq tusli kalamush kiritildi, bu unga salbiy ta’sir ko’rsatmadi. Bundan tashqari, ma’lum bir vaqt davomida chaqaloq tashqi tomondan kalamushga o’xshash boshqa narsalar bilan tanishdi. Bir necha oy o’tgach, olim Albertning ushbu barcha mavzularga nisbatan neytral yoki ijobiy reaktsiyasini shakllantirganini anglaganida, u tadqiqotning ikkinchi bosqichiga o’tdi.
Ikkinchi bosqichda kichkina Albertning orqasiga katta metall plastinka qo’yilgan, go’dakning o’zi esa buni ko’rmagan. Keyin, har safar bola kalamushga tegmoqchi bo’lganida, ular bolg’a bilan bor kuchi bilan plastinkani urishdi. Shu payt kichkina Albert qo’rqib ketdi va yig’lay boshladi. Kelajakda chaqaloq faqat kalamushni ko’rganida ham yig’lab yubordi. Shunday qilib, Uotson ma’lum bir ob’ektga shartli refleksni shakllantirishga muvaffaq bo’ldi. 5 kundan keyin Jon Uotson chaqaloq hali ham qo’rqishini tekshirib ko’rdi. Shunday qilib, Albert hali ham oq kalamushdan va unga o’xshash narsalardan, masalan, paxta momig’idan yoki qor-oq ipdan juda qo’rqardi.
Ushbu tajriba davomida olim haqiqatan ham odamning ma’lum bir ob’ektga bo’lgan munosabatini shakllantirish mumkinligini isbotlay oldi. Bundan tashqari, qo’rquv nafaqat kalamushga, balki shunga o’xshash narsalarga ham tarqaldi.
Kichkina Albertning taqdiri etarlicha qisqa edi. Bola atigi 6 yil yashadi va hidrosefaliyadan vafot etdi, butun umri u kalamushlardan va unga o’xshash narsalardan juda qo’rqardi.
Tanqid
Kichkina Albert bilan o’tkazilgan tajriba psixologiya bo’yicha ko’plab kitoblarda keltirilgan, ammo aksariyat psixologlar eksperimentda bolani g’ayriinsoniy deb hisoblashgan. Bunday tadqiqot chaqaloq uchun jiddiy oqibatlarga olib keldi, shuningdek, fobiya paydo bo’ldi. Bundan tashqari, tajriba davomida psixolog chaqaloqni qo’lbola usullar yordamida, masalan, bosh barmog’ini so’rib tinchlantirishga yo’l qo’ymadi. Eksperimental tadbirlardan so’ng psixolog bolaning oq tukli narsalarga normal munosabatini tiklash bo’yicha ish olib bormadi. Agar Albert uzoq umr ko’rgan bo’lsa, uning yoshi qancha bo’lganligi ma’lum emas. Ehtimol, u qandaydir giyohvandlik yoki fobiya bilan og’rigan bo’lishi mumkin.
Kichkintoy bilan o’tkazilgan tajriba shuni ko’rsatdiki, eksperimentator odamning xatti-harakatlarini yaxshi dasturlashtirishi mumkin, ayniqsa, o’zini himoya qila olmaydigan kichkintoy haqida gap ketganda. Biroq, bu tajriba juda shafqatsiz va bugungi kunda hatto universitetlarda ham taqiqlangan.
Kundalik hayotda manipulyatorlar, shuningdek, odamlarni muayyan xatti-harakatlar va reaktsiyalar uchun dasturlash qobiliyatiga ega.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
