Behruzbek Hamidov
Olomon ichida yurib, xayolga cho’mganingizni tasavvur qiling va birdan tanish bo’lgan atir hidini eshitasiz. Ko’zlarim oldida darhol rasmlar paydo bo’ladi, hatto ma’lum bir odam bilan bog’liq hayotiy voqealarning butun video ketma-ketligi. Va yangi uzilgan o’tlarning hidi bolaligidanoq bir qishloqni eslatadi. Nega hidlar miyamizga shunchalik ta’sir qiladi, xotiramizga mustahkam o’rnashib, uzoq vaqt unutilgan kabi tuyuladi?
Olfaktor xotirasi evolyutsion ravishda aniqlanadi. Bir vaqtlar u ota-bobolarimizga omon qolish va poygani davom ettirishda yordam bergan – u xavf, oziq-ovqat va boshqa jinsdagi shaxslar to’g’risida signal bergan. Hidi uchun xotira ko’rish va eshitishdan ko’ra kuchliroqdir, bu miya tuzilishining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq. Xushbo’y hidli ma’lumotni qayta ishlashga mas’ul bo’lgan hudud eng qadimiy tuzilishdir. Nervlardan keladigan signallar xotiraga bevosita his-tuyg’ular va hissiyotlar uchun javob beradigan limbik tizim orqali kiradi. Shuning uchun bunday yorqin javob. Ammo bu teskari yo’nalishda ishlamaydi – bizning miyamiz rasmlarni, ohanglarni – hidlardan boshqa hamma narsani tiriltirishi mumkin.
Bunga Prustning nima aloqasi bor?
Frantsuz yozuvchisi Marsel Prust tufayli hidning xotirasi Proust hodisasi yoki Proust effekti deb ataladi. U ushbu effektni o’z asarlarida batafsil bayon qilgan. Bundan tashqari, bu bitta epizod emas, balki butun holat. Agar biz ushbu hodisani ilmiy nuqtai nazardan ko’rib chiqsak, unda butun rasm uning alohida bo’laklari emas, balki xotirada aks ettirilgan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bundan tashqari, zanjirli reaktsiya mavjud – biz xotiramizdagi ba’zi xotiralarni tasodifan qayta tiklaganimizda, ular boshqalarni o’zlari bilan birga tortib olishni boshlaydilar.
Psixologlar ushbu effektdan amneziya bilan og’rigan bemorlar bilan ishlashda foydalanadilar. Xushbo’y hid limbik tizim bilan bog’langanligi sababli, miyaga qandaydir hid keltiradi, siz avval hissiy munosabat, so’ngra o’ziga xos xotiralarni uyg’otishingiz mumkin. Biz Proust hodisasini kundalik hayotda, nimanidir eslashimiz zarur bo’lganda qo’llashimiz mumkin. Agar bu qandaydir vaziyat yoki suhbat bo’lsa, atrofdagi hidlarga e’tiboringizni qarating, shunda siz tafsilotlarni osongina eslay olasiz, zo’rg’a hidni eshitasiz. Agar siz biron bir narsani o’rganayotgan bo’lsangiz, o’rgangan narsalaringizni aytib berish uchun kerak bo’lganda uni ko’paytiradigan xushbo’y narsalar atrofida maxsus yarating.
Biroq, hidlar yordamida siz xotira hajmini oshira olmaysiz, biz bu hodisadan faqat hayot buzish sifatida foydalanishimiz mumkin. Va eslash qobiliyatingizni yaxshilash, shuningdek, samaradorlikni oshirish uchun siz bibariya foydalanishingiz mumkin. Uning hidi neyrotransmitter atsetilxolin ishlab chiqarishni boshlaydi. Atsetilxolin “xotira molekulasi” deb ham ataladi, u miyamizda xotirani bilish qobiliyati sifatida shakllantirishda muhim rol o’ynaydi va shuningdek, o’quv jarayonlari uchun javobgardir. Bibariya yangi yoki efir moyi sifatida ishlatilishi mumkin:
- xotiralarni saqlab qolish uchun uzoq muddatli xotirani takomillashtirish;
- joriy faoliyatni amalga oshirish uchun ishchi xotirani rag’batlantirish;
- ko’proq ma’lumotni saqlash uchun xotira hajmini oshirish;
- fikrlash jarayonlarini tezlashtirish, hisoblash operatsiyalarini bajarish tezligi va vaziyat o’zgarishiga reaktsiya.
Bizning xotiramiz miyaning uchta eng yuqori bilim funktsiyalaridan biridir va agar u o’qitilmasa, u asta-sekin yo’q bo’lib ketadi.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
