Behruzbek Hamidov
Nevrologlarni biz odatda yomon tushlar ko’rayotganimiz qiziqtiradi. Nima uchun ular ko’pincha yomon? Ehtimol, bizning miyamiz qandaydir qorong’i yozuvchi kabi ishlaydi?
Yomon tushlar mudofaa mexanizmi sifatida
Javobni bilish uchun evolyutsiya doirasida tushlar haqida o’ylash kerak. 2009 yilgi bir maqolada fin kognitiv psixolog Antti Revonsuo bezovta qiluvchi, yoqimsiz orzular qadimgi mudofaa mexanizmi, ya’ni hayotda ularga tayyor bo’lishimiz uchun tushimizda yomon voqealarni boshdan kechiramiz, deb ta’kidlagan edi.
Ushbu nazariyaga ko’ra, uyqu miyaning kiyinish mashqiga o’xshaydi. Buning isboti uchun Revonsuo Xollning axborot bazasiga murojaat qiladi va odam birovdan qochib ketadigan yoki hujumdan qochib qutuladigan orzularga ishora qiladi. “Moslashuv yuzlab avlodlarning o’zgarishini talab qilar ekan, bizning zamondoshlarimiz dunyoga o’zlarining ota-bobolari kabi moslashmoqda, bunday moslashuv bugungi dunyoning mutlaqo boshqa sharoitlarida yordam berishidan qat’iy nazar”, deb yozgan Revonsuo. Boshqacha qilib aytganda, ehtimol ota-bobolarimiz ov qilish yoki jang qilish to’g’risida dahshatli orzularni ko’rishgan. Bugun, muhim uchrashuv arafasida biz hujum qilishni orzu qilamiz – miya hayajonlanishga shunday tayyorlanadi va biz bunga qarshi hech narsa qila olmaymiz.
Edning orzulari
Ushbu nazariyaning zararli tomoni shundaki, hamma yomon tushlar ham har xil ta’qib va hujum stsenariylariga qarab qaynab ketmaydi. Masalan, Ed ismli kishining tushlarini olaylik, u xotini Meri vafotidan keyin yigirma ikki yil davomida u haqida maxsus tushlar kundaligini yuritgan. U tuxumdon saratonidan vafot etdi.
Ed uni tushida ko’rganida, fitna har doim bir xil edi: baxtli yangi turmush qurgan Ed va Meri birgalikda nimadir qilishyapti, lekin to’satdan ularni nimadir ajratib turadi. Ba’zida uning tasavvurlari filmlarga o’xshardi. Masalan, Ed bir tushida Maryamni yo’lning qarama-qarshi tomonida ko’radi; u mashinada, lekin u unga qanday borishini bilmaydi.
Ba’zida Ed tushida ba’zi bema’niliklar kundalik hayotga singib ketadi – masalan, Ed va Meri tasodifan aktyor Jerri Zaynfeldga qoqilib, undan yo’l so’rashadi. Ed orqaga qarashga ulgurmasdan, Zaynfeld Meri bilan ketadi va eri yolg’iz qoladi. Xafa bo’lib, u bino bo’ylab yurib, oyoqlari ostidagi er esa botqoqqa aylanadi.
Shaxsiy ravishda, barcha elementlar taniqli va kundalik hayot bilan bog’liq. Ammo agar siz ularni birlashtirsangiz, unda Edning aqli uni tayyorlaydigan aniq va haqiqiy hayotiy xavf yo’q.
Tushda yashirin belgilarni izlashning hojati yo’q
Kaliforniya universiteti professori Uilyam Domxof tufayli Kalning Xoll singari tushlarning dalillarini to’plaganligi tufayli Edning tushini batafsil aytib berishim mumkin . 1990-yillarning boshlarida u olimlarga ushbu ma’lumotlarga kirish huquqini berdi. Son-sanoqsiz yozuvlarni o’qigach, Domhoff ko’pchilik Ed bilan bir xil tush ko’rishini, ya’ni ular bir xil belgilar bilan ajralib turishini va yillar davomida bir xil holatlarni takrorlashini tushundi.
Domxofning so’zlariga ko’ra, tushdagi fitnalar odamning boshidan kechirganlari haqida ko’p narsalarni aytib berishi mumkin va buning uchun Freydning ramzlarni talqin qilish nazariyasiga murojaat qilish shart emas. Masalan, Edni olaylik. Xotini vafotidan keyin yigirma yil davomida u hayotining muhabbati bilan xayrlashishni orzu qildi. Bu erda, hatto psixoanalizsiz ham, uni shunchaki sog’inishi aniq. Quyoshli tushdan keyin men Domxofni Santa-Kruzdagi Tinch okeani magistralidagi Yogurt delitida uchratdim. Biz orzular haqida suhbatlashdik.
- Zamonaviy me’yorlarga ko’ra, Freydning barcha da’volari noto’g’ri, – dedi Domhoff qoshiqni muzlatilgan yogurtga botirib. – Agar siz tushlarni ko’rib chiqsangiz, ularni yaxshilab tahlil qiling, hamma narsa yuzada, juda sodda va tushunarli ekanligi aniq bo’ladi. Va hech qanday ramzlar kerak emas, – davom etdi u. – Freydlar yashirin ma’nolar g’oyasiga bog’langan. Ammo ularning talqinlari faqat barchamiz majoziy til va metafora ishlatganimiz uchun to’g’ri bo’lgan.
Misol tariqasida, u menga oddiy tushni tasavvur qilishni taklif qildi.
Masalan, siz ko’prikdan orolga o’tayotganingizni orzu qilasiz, lekin to’satdan ko’prik tebrana boshlaydi va siz orqaga qaytasiz. Sizningcha, ko’prik nimani ramziy qildi?
- Bilmayman, – dedim muzlatilgan yogurtni chaynab.
- Yo’q, bilasizmi, Domhoff ishontirdi. “Siz metafora tizimi bilan tanishasiz. Hech bo’lmaganda “o’tib ketguncha gop demang” degan naqlni eslaylik. Axir ko’prik bu o’tish joyidir. Sizni qandaydir yo’lning o’rtasidasiz, der edim. Ammo hayotda biz barchamiz sayohatning o’rtasidamiz. Aytishim mumkin edi: sizning orzuingiz keyingi qadamni qo’yishdan qo’rqishingizni anglatadi. Siz noma’lum orolga bormaslik uchun mustahkam zaminda turishni xohlaysiz. Bularning barchasi mantiqan to’g’ri keladi, chunki men tushni metafora deb o’ylayman va metafora bilan izoh beraman. Umuman olganda, bu to’g’ri. Agar siz haqingizda ko’proq bilsam, tushni aniqroq talqin qilishim mumkin. Bu orol siz yozayotgan va nashr etmoqchi bo’lgan kitob deb taxmin qilish mumkin. Men juda ishonarli talqin olaman. Garchi aslida men bir nechta maslahat bilan taxmin qilsam ham.
Ammo, agar siz bir xil odamning bir nechta orzularini o’rgansangiz, ong kamdan-kam hollarda metaforalarga murojaat qilishi aniq bo’ladi. Aksincha, tushlardagi tasvirlar va joylar aslida bizga tanish. Agar ayol tushida ko’prik ustida ketayotganini ko’rsa, ehtimol u doimiy ravishda ish joyida yuradi yoki derazadan ko’radi. Uning miyasi o’z tajribalarini metafora tasvirlari orqali ko’rsatishni tanlagan bo’lishi ehtimoldan yiroq emas. Boshqa tomondan, Freyd tushlarda yashirin chuqur ma’no bor deb o’ylardi. “Tushlarning talqini” da u shunday deb yozgan edi: “Tush ko’pincha bema’ni ko’rinadigan joyda eng chuqurroq bo’ladi”, chunki u holda echilishi kerak bo’lgan ko’proq belgilar mavjud.
Domhoffdan kundalik tashvishlarimiz qanday qilib uchish yoki begona xonada qolib ketish ma’nosiz tushlarida aks etishi mumkinligi haqida so’radim.
U voqeani aytib berish bilan javob berdi. Bir ayol (Melora taxallusini olgan) unga tushlarining ta’riflarini yubordi. Domxof va Xoll o’zlarining orzulari haqidagi yozuvlarni yuborishdan oldin odamlarning ismlarini o’zgartirishni talab qilishdi. Bilmaydiganlar uchun tushuntirib beray: Melora – 1990-yillarda mashhur teleserial – “Star Trek” epizodlaridan biridagi obrazning nomi. Bu ayol bu taxallusni tanladi, chunki u ilmiy fantastikani yaxshi ko’rardi. Shuningdek, u ajralishdan keyin yolg’iz onaga aylandi. Ko’p tushlarida u bola bilan shug’ullangan yoki sobiq eri bilan vaqt o’tkazgan, ular ota-onasining uyida yurishgan yoki dam olishgan. Ammo vaqti-vaqti bilan tushida u o’zini kosmosda ko’rdi. “Tabiiyki, ba’zida u juda ko’p ilmiy fantastika o’qiganligi sababli aql bovar qilmaydigan sarguzashtlarga duch keldi”, dedi Domxof. Star Trek uning hayotining bir qismi edi ish va oila sifatida, shuning uchun u ham uning tushida namoyon bo’ldi. Domxofning so’zlariga ko’ra, nima uchun uning orzularining birida harakat kosmik kemada, boshqasida esa uning ofisida sodir bo’lishini tushunishga urinish befoyda. Ammo uning yuzlab boshqa orzulari kontekstida bu galaktikalararo vizyonlar ilmiy fantastika uning uchun katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Biz tushimizda nimaga ahamiyat berayotganimizni ko’ramiz.
Domhoff bizning orzularimiz yashirin ma’no yoki evolyutsion konventsiyalarga ega ekanligiga rozi bo’lishi ehtimoldan yiroq emas . Orzular shunchaki “bizning fikrlashimiz va avtobiografik xotiramizning yon mahsulotidir”, deb xulosa qildi u.
Uning fikriga ko’ra, biz doimo biron bir narsadan xavotirlanib yurganimiz uchun yomon narsani orzu qilamiz. Ishni o’zgartirganda buni osongina tasdiqlashingiz mumkin. Ehtimol, birinchi haftangiz yangi hamkasblaringiz, yangi marshrutingiz yoki yangi vazifalaringiz atrofida bo’ladi. Ko’p tushlarda siz o’zingizni yoki boshqalarni biron bir tarzda xafa qilasiz.
Maktabning birinchi haftasida maktab o’quvchilari ko’pincha sinfiga borishda adashishni orzu qiladilar, ofitsiantlar esa mehmonlarning ko’ylagiga laganda tushirish yoki sharob to’kilishini orzu qiladilar. “Orzular – bu har kuni boshimizdan o’tadigan eng pessimistik senariylar”, deydi Domhoff. «Biz ularning barchasini« agar iloji bo’lsa »olamiz va ularni aql bovar qilmaydigan darajada oshiramiz. Hech bo’lmaganda bo’ling, bizning fikrimiz barcha muammolarni qanday hal qiladi. Bizning miyamiz shunchaki barcha tashvishlarni qabul qiladi va ularni rivojlantiradi, chunki yarim tunda unga boshqa ish yo’q.
Freyd nazariyasining xatoligi
Domxofning fikricha, Freyd nazariyasining yolg’onchiligining dalillaridan biri bu: o’z orzularini eslaydigan odamlarning eslamaganlarga qaraganda ko’proq hissiyotlarga ega ekanligiga dalil yo’q. 21-asrda uyqu nazariyasi ramzlarni emas, balki bizning tashvishlarimizni tushunishga intiladi. Hozir psixologlar tushlarning bizga qanday yordam berishini aniqlashga urinmoqdalar (masalan, Afg’onistondagi urushdan keyin askarlar o’z ruhiyatini qanday tiklaydilar) va ular tushlarning ma’nosi yoki bostirilgan istagi bormi, deb o’ylamaydilar.
Manhettendagi qo’llab-quvvatlash guruhida o’tirganimda ham xuddi shu haqda o’ylardim. Elis va uning tanqid qiladigan otasi haqidagi tushida, bu bostirilgan his-tuyg’ular haqida emas edi. Bu yigirma yoshli Edning rafiqasini sog’inishni orzu qilgani haqidagi voqeaga o’xshardi. Ed xuddi shu singari Maryamga bo’lgan sevgisini unutishga muvaffaq bo’lmadi va Elis otasining o’limi bilan kelisha olmadi.
Bir necha oydan keyin men yana uyqu klinikasiga qaytdim. Men Elis yana u erda bo’ladimi yoki u hozir nima haqida orzu qilayotganini bilishni xohlardim. Men psixologik qo’llab-quvvatlash markaziga bordim, yo’lak bo’ylab yurdim va birinchi bo’ldim. Yigirma daqiqadan so’ng mening yonimda yana etti kishi o’tirdi, ammo Elis ko’rinmadi.
Bu safar menda bir hikoya tayyorlandi. Tushimda hamkasbimning ro’yxatga olish idorasidan qo’ng’iroq oldim. Yaqinda ular sobiq talabalarning arxiv yozuvlarini tekshirdilar va menga diplom olish uchun oltita fan bo’yicha ballar etishmayotgani aniqlandi. Yozda universitetda ikkita kursda o’qishim kerak, yoki yana to’rt yil. Ular endi Janubiy Kaliforniyaning o’rniga Nyu-Yorkda yashashim menga ahamiyat berishmadi. Tushning oxirida men ahvolimni tushuntirish uchun hayajonlanib dekanning raqamini terdim. Agar men Domhoffdan bu nimani anglatishini so’rasam, u mening miyam eng yomon stsenariyni o’ynamoqda va tashvishlanishga hojat yo’q deb javob berishi mumkin.
Sleep Science: inson hayotining eng sirli sohasiga ekskursiya /
Devid Randall; per. ingliz tilidan – M .: Mann, Ivanov va Ferber, 2014.
Nashriyot ruxsati bilan nashr etilgan.
Manba:Psixologiya.org
Izzattillo Islomov
