Izzattillo Islomov
Uyqu falaji odatiy hol emas va uni boshdan kechirgan odamlar shunga o’xshash ta’riflarni berishadi. Darhol aytish kerakki, bu ruhiy nosog’lom odamlar azob chekadigan kasallik yoki kasallik emas. Ushbu hodisa har kimda bo’lishi mumkin. Oddiy so’zlar bilan uyqusiz falaji nima, uning paydo bo’lishining sabablari va bu qanchalik xavfli – bu bizning yangi maqolamizda.
“Asab va ruhiy kasalliklar jurnali” ning 1942 yilgi nashrida tibbiyot fanlari doktori qiziqarli voqeani tasvirlab berdi. Hikoyani o’sha paytda 69 yoshda bo’lgan bir ayol aytib berdi. Uyqu falaji uni bolaligidan ta’qib qilgan. Uyg’onganidan keyin u tez-tez harakat qila olmadi yoki gapira olmadi. Faqat ba’zan ko’zlarimni ochib, nima bo’layotganini ko’rishga muvaffaq bo’ldim. Ushbu holatga qarshi kurashning barcha urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi. Faqatgina teginish yordam berdi: kimdir tegsa, u holda uxlash falaji yo’qoldi. Bu ayol o’z farzandlariga uni bu holatdan xalos qilishni o’rgatgan. Uning harakatlana olmasligini payqashganida, ular unga tegizishdi va hamma narsa o’tib ketdi. Ko’pincha, falaj xurujlari tunda, ba’zan haftada bir necha marta, ba’zan esa bir necha oyda bir marta sodir bo’lgan. Ba’zi hollarda, bu ham uyqudan keyin sodir bo’lgan.
Ba’zi tadqiqotlarga ko’ra, uyquning falaji, taxminan 8% odamlarga ta’sir qiladi. Har bir inson, uyg’ongan holda, nafaqat harakatlana oladi, balki yordam so’rashga yoki hatto biron bir tovush chiqarishga qodir emas. Paralitikaning davomiyligi bir necha daqiqagacha davom etishi mumkin, ammo shu qisqa vaqt ichida ham odam tanasini boshqara olmaydigan darajada qo’rqib ketishi mumkin. Bu uyqu falajining asosiy xavfi. Ayniqsa, bu holat ko’pincha eshitish gallyutsinatsiyalari yoki vizyonlar bilan birga kelishini hisobga olsak – jiringlash hushtaklari, uydagi qadam tovushlari, ovozlar, kimningdir nafas olishi va harakatlanuvchi soyalari. Ba’zilarning fikriga ko’ra, siz og’irlikni ko’krak darajasida his qilasiz, go’yo biron bir narsa bosilgandek.
Uyqu falajligi haqida qadim zamonlardan beri gaplashib kelingan. Birinchi holat 17-asrda gollandiyalik shifokor Isbrand van Diembekning tibbiy risolasida hujjatlashtirilgan. Uning kasalligi 50 yoshli ayol edi. Shifokor ayolning hikoyasini quyidagicha tavsifladi: ba’zida u uxlamoqchi bo’lganida, uning ustiga jin yotgan va uni ushlab turganiga ishongan. Ba’zan unga it yoki o’g’ri ko’kragida yotganday tuyulardi va unga gapirishiga yoki nafas olishiga yo’l qo’ymasdi. Va ularni tashlamoqchi bo’lganimda, harakatlana olmadim.
Turli mamlakatlar folklorida uyqusiz falaj haqida o’zgacha gapirishadi. U boshqacha nomlanadi, ammo g’ayritabiiy dunyo bilan bog’liq. Ular buni qadimiy qo’lyozmalardan bilib olishgan. Yaponiyada qasoskor ruh odamlarning barcha azob-uqubatlarining aybdoridir, dushmanlarni bo’g’ib o’ldiradi deb ishonishgan. Nigeriya madaniyatida, bu ayol shaklidagi jin. Braziliya folklorida Pisadeyraning fe’l-atvori bor – u tunda tomlarda adashib yuradigan va qorni bilan qorni bilan uxlashga ketganlarga xalaqit beradigan keksa ayol. Kanadalik eskimoslar bularning barchasi odamdan harakat qilish qobiliyatini olib qo’ygan shamanlarning hiyla-nayranglari deb hisoblashgan. Slavyan mifologiyasida shunday bir belgi bor: mara – o’zi bilan dahshatli orzularni olib keladigan, tunda u yuqoridan odamlarga suyanib uxlashga imkon bermaydigan ruh. Evropa mamlakatlari mifologiyasida g’ayritabiiy hodisalar o’xshashdir.
Uyqu falajining ilmiy izohi
Ilmiy nuqtai nazardan, harakatga qodir emasligi bilan birga bo’lgan davlatni tushuntirish oson emas edi va bundan 100-200 yil oldin, kundalik hayotning hukmronligi g’ayritabiiy mavjudotlarning falajida din aybdor edi.
Ilm gallyutsinatsiyalarni uch turga ajratadi: tajovuzkor, noodatiy jismoniy tajribalar, inkubus. Birinchi turda odam qo’rquv va yoqimsiz his tuyg’usini boshdan kechiradi, bu eshitish va ko’rish gallyutsinatsiyalari bilan birga keladi. G’ayrioddiy tana tajribalari deganda, ular inson tanadan chiqib ketganligi va o’zini yon tomondan qarashi mumkin bo’lgan tuyg’uni anglatadi. Inkubus – bu ko’krak qafasidagi bosim hissi va kuchli nafas qisilishi.
Uyqu falaji surunkali kasallik emas. Aksincha, odam hayotidagi noxush voqea, yomon xotiralarni qoldiradi, aksariyat hollarda sizni qo’rqitadi.
Psixiatriya klinikalaridagi bemorlarning deyarli 32% bu muammoga duch kelmoqdalar. Vahima buzilishi bilan kasallanganlar orasida falaj guvohlari ko’proq – 34,6%. Qo’shma Shtatlarda o’tkazilgan bir tadqiqotda, shuningdek, Kavkaz irqi odamlari bunday hujumlarga kamroq duch kelishlari aniqlandi.
Uyqu falajining sabablari
Ba’zi olimlar uyqusiz falajning boshlanishini REM uyqusi bilan, miya eng yuqori darajada ishlayotgan payt bilan bog’lashadi. Ushbu bosqichda odam tushlarni ko’radi va uni ko’z qovoqlari ostidagi tez harakatlanishi bilan tanib olish mumkin.
Uyqu paytida odamda faqat muhim organlar ishlaydi. Miyadan neyrotransmitterlar tomonidan yuborilgan signallar tufayli mushaklarning tonusi pasayadi. Ushbu tizim hayvonlarga aslida tushida ko’rgan va qilgan ishlarini qilishiga imkon bermadi. O’tgan asrda frantsuz fiziologi Mishel Juvet mushuklarda miya tomiridagi ba’zi joylarni olib tashlash orqali buni isbotladi. Shundan so’ng hayvonlar uxlayotganda yuvinishdi, yugurishdi va chaynashdi.
Uyqu falajining sababi nima? Ba’zi tadqiqotchilar bu genetika deb hisoblashadi. Boshqalar hayot tarzini to’g’ri yo’l tutishni maslahat berishadi – spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni kamaytiring, vaqtida uxlang va etarli darajada uxlang.
90 ming o’spirin o’rtasida o’tkazilgan so’rovdan so’ng, 8,3% uyqusiz falajga uchraganligi, 35,2% tush ko’rganligi aniqlandi. Ma’lumotlarni qayta ishlagandan so’ng, tadqiqotchilar uyqu falajini uxlash uchun juda erta boshlashi yoki aksincha, uxlab qolish qiyinlashishi mumkin degan xulosaga kelishdi.
Uyqu falaji ilmi boshlang’ich bosqichida, ammo asrlar davomida odamlarni qo’rqitib kelgan jinlarni o’rganishda katta yutuqlarga erishildi.
Uyqu falajidan qanday saqlanish kerak?
Albatta, hech kim yotishdan oldin qanday qilib uyquni falaj qilish haqida maslahatga muhtoj emas. Axir, bu qo’rquvni keltirib chiqaradigan eng yoqimli holat emas. Ammo qanday qilib uyqusiz falajdan xalos bo’lish yoki uni olish ehtimolini minimallashtirish haqida gapirishga arziydi. Bunday holatning paydo bo’lishiga ko’proq darajada odamning o’zi, aniqrog’i, uning turmush tarzi sabab bo’ladi. Ushbu hodisani uyquni buzish deb hisoblash kerak. Va ular ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra paydo bo’ladi:
- tanqisligi
- uxlash uchun noqulay joy;
- noto’g’ri pozitsiya;
- rejimning yo’qligi;
- yomon ovqatlanish
- jismoniy faoliyatning etishmasligi;
- jismoniy yoki hissiy ortiqcha yuk;
- spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, chekish.
Ro’yxat davom etmoqda, ammo bu erda uyquni buzadigan asosiy narsa. Shunga ko’ra, uyqusiz falajga tushib qolmaslik uchun avval kun tartibini, ovqatlanish rejimini qayta ko’rib chiqishingiz, stressdan xalos bo’lishga va haddan tashqari charchoqdan qochishingiz kerak. Va eng muhimi, biz uyqusizlikni istisno qilishga harakat qilishimiz kerak.
Manba: Blog.wikium.ru
Behruzbek Hamidov
