Behruzbek Hamidov
Bolaning xotirasi murakkab mexanizmdir. Ba’zan ular bolalar haqida: “Bir qulog’iga uchdi, ikkinchisiga uchib ketdi”, deyishadi. Har qanday ota-ona ushbu iboraning bolasiga nisbatan qo’llanilmasligini xohlaydi. Shuning uchun, savol tug’iladi: o’g’il yoki qizning xotirasini qanday rivojlantirish kerak?
XOTIRA NIMA?
Psixologiyada xotira – bu insonning bilish qobiliyatlari majmui, bu ma’lumotni yodlash, to’plash va ko’paytirish qobiliyatlari bilan birlashtirilgan. Bu shuni anglatadiki, har qanday ma’lumot dastlab miyada to’planadi, keyin u unda saqlanadi, bu esa uni yanada ko’paytirishga imkon beradi. Oxirgi jarayon – bu ma’lumot, ko’nikma yoki harakatlar to’g’risida xabardorlik. Ko’paytirish avtomatik ravishda amalga oshiriladi, ammo buning uchun ma’lum ma’lumotlarni takroriy takrorlash kerak.
XOTIRA TURLARINING TASNIFI
Inson xotirasi to’liq tushunilmagan. Ammo endi uning mexanizmi qanday ishlashini ishonch bilan aytishimiz mumkin:
- Yodlash;
- Saqlash;
- E’tirof etilgandan keyin ko’paytirish;
- Unutmoq
Axborotni yodlashning ikki turi mavjud: ixtiyoriy va ixtiyorsiz. Ixtiyoriy yodlash alohida ahamiyatga ega. Unga tor she’rlar, tarixiy sanalar, matematik formulalar kiradi. Bunday holda motivatsiya katta rol o’ynaydi. Ixtiyorsiz yodlash juda oldindan aytib bo’lmaydi. Bola ko’rgan, eshitgan, teggan narsalarini eslaydi. Ba’zi ma’lumotlar uzoq muddatli xotira bo’limiga tushadi, boshqalari kerak bo’lmagani uchun yo’q qilinadi, bola undan foydalanmaydi. Yodlashda material miyaning maxsus tuzilishi – engrammalar bilan aniqlanadi.
Axborotni saqlashning ikki turi mavjud: dinamik va statik. Dinamik saqlash qisqa muddatli, statik saqlash uzoq muddatli xotirani anglatadi. Oxirgi tur bolaning o’rganishi uchun muhimdir. U sinfdagi muhim materialni eslab qolishi kerakligi sababli, ular imtihonlarda unga qaytadilar, uy vazifasini bajarayotganda to’ldiradilar.
Keraksiz ma’lumotlarni unutish ham muhim ma’lumotlarni eslab qolish kabi muhimdir. Unutish – bu asabiy aloqalarni yo’q qilish tartibi. Haddan tashqari yukni oldini olish uchun unga bolaning ruhiyati kerak.
Aqliy jarayonlar stresslanganligi sababli, xotira quyidagilarga bo’linadi: hissiy, motorli, obrazli va og’zaki-mantiqiy. Bola rivojlana boshlagan birinchi xotira turi bu vosita xotirasi. Uning yordami bilan chaqaloq tanasini boshqarishni o’rganadi. Keyin hissiy xotira paydo bo’ladi. Uning yordamida chaqaloq ota-onasini yuzi va ovozi bilan taniy boshlaydi. Kırıntı begonalarga tabassum qilmaydi. Majoziy xotira keyinchalik ham paydo bo’ladi. Bu ta’m, teginish, tasvirlarni yodlashni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, assotsiatsiyalar tuziladi, ularning yordamida yodlash jarayoni osonlashadi. Eng so’nggi rivojlanish og’zaki-mantiqiy xotira. U bolaga ularning fikrlarini shakllantirishda va ularni so’zlarga aylantirishda yordam beradi.
Bolalar xotirasi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, qizlar vizual xotirani va uzoq muddatli xotirani tezroq va yaxshiroq rivojlantiradi. O’g’il bolalar esa motorga ega. Bundan tashqari, bolalar raqamlarni yaxshiroq eslashadi.
YOSH XUSUSIYATLARI
Xotirani rivojlantirishning har bir bosqichida maktabgacha yoshdagi bolalar ma’lumotni yodlash va ko’paytirish qobiliyatlarida keskin o’zgarishlarga duch kelishadi. Odatda, maktabgacha yoshda quyidagi 4 bosqich belgilanadi:
- Bir yoshgacha bo’lgan bolalar: vosita xotirasi rivojlanadi, bu birinchi shartli reflekslar bilan namoyon bo’ladi. Hayotning birinchi yilida bola harakatlarni eslab qoladi va ularni takrorlaydi. Agar o’rganish jonli, hissiy harakatlar bilan birga bo’lsa, yodlash samaraliroq bo’ladi.
- 1 yoshdan 2 yoshgacha bo’lgan yosh: bu davrda chaqaloqning markaziy asab tizimi faol rivojlanib boradi, natijada yodlangan ma’lumot hajmi va uning kuchi oshadi. Bola yaqin va aziz odamlarni taniydi, yurishni boshlaydi, obrazli xotira rivojlanadi. Birinchi ravshan xotiralar ushbu yosh davriga bog’liq.
- 2-4 yosh: mexanik xotira faol rivojlanmoqda, ammo ikki yildan so’ng bola mantiqiy zanjirni qurishni boshlaydi, so’zlarni eslab qoladi, asosiy vosita qobiliyatlarini rivojlantiradi.
- 4-6 yosh: beixtiyor yodlash ustunlik qiladi. Odatda, bu yoshdagi bola qiziqarli, hayajonli, jozibali bo’lib chiqqan ma’lumotlarni eslaydi. Bu maktabgacha yoshdagi bola ushbu ma’lumotni yodlashni xohlashidan qat’iy nazar sodir bo’ladi.
3 YOSHDAN 6 YOSHGACHA BO’LGAN XOTIRANI SHAKLLANTIRISH
Ota-onalar bolalar xotirasini qanday rivojlantirishni bilishlari kerak. Ayni paytda diqqatning samarali rivojlanishi mavjud. Bola o’zi uchun muhim materialni, kichik she’rlarni samarali va osonlik bilan o’zlashtiradi. U o’zi vazifani qo’yishga harakat qiladi va unga erishadi. Bu sizning teginish xotirangizni yaxshilash va chet tillarini o’rganishni boshlash uchun juda yaxshi yosh. Xo’sh, qanday qilib 6 yoshli bolada xotira faoliyatini yaxshilash mumkin?
Xotira o’yinlarini taklif eting. Masalan, stol usti ustiga turli xil narsalarni qo’ying, o’g’lingizga yoki qizingizga ularning tartibini va raqamini eslab qolishi kerakligini ayting, so’ngra ularni qayta joylashtiring va biron bir narsani butunlay olib tashlang. Ayni paytda bola ko’zlarini yumadi va sizning harakatlaringizdan keyin u ochilib, nima o’zgarganligini taxmin qilishga urinadi. Chet tilidagi so’zlarni ona tilingizdagi turli xil tasvirlar va so’zlar bilan moslashtirish orqali o’rganishni boshlang.
6 YOSHDAN 10 YOSHGACHA BO’LGAN XOTIRANI SHAKLLANTIRISH
6-10 yoshda diqqat ayniqsa rivojlanadi, ta’lim muassasalarida xotira va e’tiborning dastlabki sinovlari o’tkaziladi. 9 yoshli bolada eruditsiya kengayadi, aql o’sadi. Agar 7 yoshli bolada etarlicha e’tibor etishmasa yoki uy vazifasini bajarish uchun chiqmasa, siz qasam ichmasligingiz kerak. Muvaffaqiyatsizlik sababini aniqlash va vaziyatni birgalikda tuzatishga harakat qilish kerak.
10 YOSHDAN 14 YOSHGACHA BO’LGAN XOTIRANI SHAKLLANTIRISH
10 yoshli bola mantiq va xotiraning eng yuqori rivojlanish davrini boshlaydi. Diqqat va intellektual qobiliyatlarni yanada yaxshilashga qaratilgan vazifalarga e’tibor qaratish lozim. 12 yoshli bola juda ko’p kitob o’qishi, sinfdoshlari bilan o’ynashi, rasm chizishi kerak. Ammo noutbukda va telefonda bo’lish vaqtini kamaytirish kerak.
Sport faoliyati xotirani takomillashtirish va rivojlantirishga hissa qo’shadi. Bola jismoniy mashqlarni bajarishda organizm kislorodni tezroq qabul qiladi, bu esa miyaning tez ishlash qobiliyatini keltirib chiqaradi.
Yukni har qanday usulda diversifikatsiya qilishga harakat qiling. Agar o’g’lingiz yoki qizingiz sport bilan shug’ullanishni istamasa, uni musiqa maktabiga yuboring yoki intellektual qo’shimcha tadbirlarga yoziling. Masalan, mental arifmetika. Bu qadimiy abakus bilan ishlashga asoslangan noyob texnika. Mental arifmetika, avvalambor, xotirani yaxshilaydi va o’qitadi, shu jumladan fotografik. Chaqaloq faqat tez og’zaki hisoblashni o’rganadi deb o’ylamang. Garchi dastur o’z nomida “arifmetik” so’zini o’z ichiga olgan bo’lsa-da, o’g’lingiz yoki qizingiz o’rgangan ko’nikmalar har qanday maktab mutaxassisligida foydali bo’ladi.
BOLANING XOTIRASI VA DIQQATINI RIVOJLANTIRISHGA NIMA XALAQIT BERISHI YOKI SUSAYTIRISHI MUMKIN?
Multfilmlar va kompyuter o’yinlariga haddan tashqari ishtiyoq. Haqiqat shundaki, televizorda yoki kompyuter ekranida suratlarning tez-tez miltillashi chaqaloqning asab tizimiga salbiy ta’sir qiladi, natijada diqqat tarqoq bo’lib, bolaning xotirasi zaiflashadi. Kelajakda bolalarga keraksiz qaramlik va ta’lim muammolariga duch kelmasliklari uchun bunday o’yin-kulgini cheklash maqsadga muvofiqdir.
https://smartum.by/
Izzattillo Islomov
