Behruzbek Hamidov
Psixika – bu shaxsning shaxsini aniqlashga imkon beradigan ko’p komponentli tuzilish. Ushbu ta’rif bir nechta tarkibiy qismlarning mavjudligini anglatadi:
- Aqliy jarayonlar. Ular dunyoni anglash mezonlari sifatida ko’rinadigan dinamik ko’rsatkichlardir. Ular sizga insonning atrof-muhitidagi ma’lumotlarni idrok etish va tahlil qilish, muayyan hayotiy vaziyatlarda, xulq-atvori, maqsadlari va motivlarida ma’lum tuyg’ularni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, ular turli vaziyatlarda muloqot qilish, pozitsiyani, imo-ishoralarni, yuz ifodalarini, ovoz balandligi va ohangini o’zgartirish uchun javobgardir. Shaxsni rivojlantirish jarayoni ushbu xususiyatlarning doimiy o’zgarishini o’z ichiga oladi.
- Psixologik xususiyatlari. Shunisi e’tiborga loyiqki, har bir xususiyat statik tushuncha. Ammo ular tirnash xususiyati beruvchi omilga uzoq vaqt ta’sir qilish natijasida nisbatan o’zgarishi mumkin. Aqliy xususiyatlarga quyidagilar kiradi:
- tug’ilish paytida yotadigan temperament turi;
- xarakter xususiyatlari – shaxsiyat tadqiqotlari ushbu xususiyat 90% irsiyatga bog’liqligini va qolgan 10% tashqi sharoitlardan kelib chiqqanligini tasdiqladi;
- qobiliyatlar – bu aqliy omil tabiatga bog’liq bo’lib, shaxsiy rivojlanish jarayonida ham shakllanadi.
- Ruhiy holat. Bu ma’lum bir jarayonda qaysi jarayon va insoniy fazilatlar namoyon bo’lishini va qaysi biri ustun bo’lishini anglatadi.
Shaxsni o’rganishning asosiy mezonlari: psixologik holatlar
Psixologiya shuni ko’rsatadiki, ma’lum bir vaziyatda odamning shaxsiyati stimulga javob sifatida shakllanadigan psixologik holat yordamida namoyon bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, ba’zi his-tuyg’ular boshqalardan ustun turadi, imo-ishoralar, xatti-harakatlar va boshqa fazilatlar o’zgaradi.
Holat statik ko’rsatkichdir, ammo vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadigan bir xil stimullarga uzoq vaqt ta’sir qilish holatida holat deyarli o’zgarmas sifatga aylanadi.
Shaxsiyatni o’rganish davomida ruhiy holatning bir nechta tarkibiy qismlarini aniqlash mumkin edi, ularga quyidagilarni kiritish kerak edi:
- fiziologiya (bu yurak urishini o’z ichiga olishi mumkin);
- motor funktsiyalari (nutq, mimika);
- hissiy soha (ijobiy va salbiy his-tuyg’ularning namoyon bo’lishi);
- kognitiv jarayonlar (etarli fikrlash, vaziyatni tahlil qilish);
- xulq-atvor xususiyatlari (muayyan vaziyatlarda turli harakatlar);
- ijtimoiylik (odam odamlar bilan aloqa qilishi va ular bilan etarli darajada aloqa qilishi mumkin).
Har bir psixologik holat ikki guruhdan biriga tegishli: barqaror (shaxsiy) yoki vaziyatli.
Vaziyatli holatlar beqarorlik va shaxsning o’ziga xos g’ayrioddiy vaziyatga munosabati bilan tavsiflanadi. Vaziyatlar ziddiyatli, umumiy funktsional yoki ruhiy stress bilan bog’liq.
Barqaror bo’lganlar uchun, uzoq vaqt davomida saqlanib turadiganlar, ular turli xil chegara holatlari (psixopatiya, demans) bilan ongni buzishi, inqirozli yoki maqbul bo’lishi mumkin.
Quyidagi shaklda ifodalanishi mumkin bo’lgan inqiroz sharoitlari:
- negativizm (hatto maqbul vaziyatda ham salbiy sifat salbiy his-tuyg’ular shaklida ustunlik qiladi);
- autizm (ijtimoiy begonalashish);
- qarama-qarshilik (o’ziga xos atipik vaziyatlarda yoki ayrim shaxslarga nisbatan tajovuz).
Zamonaviy shaxsiyat tadqiqotlaridan foydalangan holda, shaxsiy portretni yaratish uchun insonning ruhiy holatining barcha ko’rsatkichlarini aniq belgilash mumkin.
Manba: blog.wikium.ru
Izzattillo Islomov
